ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

می فرماید:

کانُوا قَلیلاً مِنَ اللَّیْلِ ما یَهْجَعُونَ، وَ بِاْلأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ. (ذاریات:17و18)

اندکی از شب را می خوابیدند و هنگام سحر، استغفار می کردند.

پیامبر گرامی اسلام درباره توبه می فرماید: «دلم زنگار می گیرد مگر آنکه در شبانه روز، هفتاد بار آمرزش بخواهم.»(1) همچنین سفارش می کند: «هر کجا هستی، تقوای الهی پیشه کن و با مردم، با خوش اخلاقی رفتار کن و هرگاه کار بدی کردی، کار نیکی کن تا آن [کار ناپسند] را محو کند.»(2)امام باقر علیه السلام نیز می فرماید: «چه نیکوست نیکی کردن پس از بدکرداری.»(3) همچنین در کلام گهربار دیگری می فرماید:

اگر اثر توبه در توبه کننده آشکار نباشد، توبه کننده نیست مگر آنکه دشمنان را از خود خشنود سازد و نمازش را به پا دارد و برای مردم فروتن باشد و خود را از شهوت حفظ کند.(4)

انسان باید همواره به فضل الهی امیدوار باشد و از کار ناشایست خود توبه کند و با تمام وجود بگوید:

ربَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فی أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرینَ. (آل عمران: 147)

خدایا! گناهان و زیاده روی های ما را در کارها بیامرز و ما را ثابت قدم گردان و در برابر کافران یاری کن.

پژوهش حاضر، گامی است در مسیر آشنایی با مسئله توبه، مراحل و شرایط آن که سرکار خانم اقبال حسینی نیا و جمعی از نویسندگان نگارش یافته اند. امید است

ص: 14

این اثر، دست مایه ای برای اصحاب رسانه ملی در مسیر تهیه و تولید برنامه ای مناسب در این زمینه باشد.

انّه ولیّ التوفیق

اداره کل پژوهش

مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما

ص: 15

توبه نزد خداوند تنها برای کسانی است که به نادانی مرتکب کاری زشت می شوند، سپس زود توبه می کنند.

توبه، همان بازگشت و کاری نیکوست که به قدرت و توفیق الهی نیاز دارد. قدرت مطلق از آن خداست و فراهم آمدن زمینه و فرصت توبه، توفیق الهی می خواهد تا آدمی از گناه توبه کند و به سوی خدای خویش بازگردد. پس آن گاه که انسان، توفیق توبه و بازگشت به سوی خدا را یافت، نیازمند پاک سازی از پلشتی های گناه و ورود و استقرار در آستانه قرب الهی و بازگشت دیگر باره خداست به سوی او، با رحمت و مهربانی و گذشت و بخشش. این دو بازگشت از سوی خداوند سبحان، همان دو توبه ای است که به توبه بازگشت بنده بستگی دارد که «ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا؛ پس خداوند، توبه آنان را پذیرفت تا به سوی او باز آیند». (توبه: 118)

در حقیقت، این مرحله نخست توبه است و سپس «فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ؛ و اینان کسانی هستند که توبه آنها را می پذیرم.» (بقره:160) و این همان توبه دوم است. بر این اساس، هنگامی که بنده به مقام کبریایی خداوند رو می کند، خداوند وفا کردن به پیمانش را بر خویش واجب می گرداند که خود می فرماید:

الَّذینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ لِلَّذِینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْ ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْمًا فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبیلَکَ. (مؤمن: 7)

آنان که عرش را حمل می کنند و آنان که بر گرد آن هستند، به ستایش پروردگارشان تسبیح می گویند و به او ایمان دارند و از او برای مؤمنان آمرزش می خواهند.

پروردگارا! رحمت و علم تو، همه چیز را فرا گرفته است. پس بیامرز آنان را که توبه کرده و به راه تو آمده اند.

خداوند متعال، پذیرنده توبه و بخشنده گناه است و توبه بندگانش را می پذیرد.

ص: 17

او با رحمت گسترده و بی پایان خویش، گناه بندگانش را می بخشاید و سیاهی گناهان را از دل آنها می زداید، ولی توبه بنده ای که بر انجام گناه پافشاری می کند یا بنده ای را که کافر می میرد، نمی پذیرد. خداوند حق دارد توبه بنده اش را در صورتی که از شرایط توبه برخوردار نباشد، نپذیرد که خود در آیه ای از قرآن می فرماید:

إِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بَعْدَ إیمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا کُفْرًا لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ. (آل عمران: 90)

همانا کسانی که پس از ایمانشان کفر ورزیدند، سپس کفرشان فزونی یافت، توبه آنها هرگز پذیرفته نخواهد شد.

یا در آیه ای دیگر درباره کسانی که توبه آنها پذیرفته نخواهد شد، آمده است:

إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ آمَنُوا ثُمَّ کَفَرُوا ثُمَّ ازْدادُوا کُفْرًا لَمْ یَکُنِ اللّهُ لِیَغْفِرَ لَهُمْ وَ لالِیَهْدِیَهُمْ سَبِیلاً. (نساء: 137)

کسانی که ایمان آوردند، سپس کفر ورزیدند، سپس ایمان آوردند و در پی آن کفر ورزیدند و کفرشان فزونی یافت، خداوند آنها را نمی بخشد و راهی بدیشان نمی نماید.

توبه، پاک شدن روح است از پلشتی ها و پلیدی های نفسانی که انسان را در دنیا و آخرت به نگون بختی می کشاند و مانع سعادت دنیوی و اخروی وی می شود. توبه، وضع نشده است تا بنده را به گناه و ترک طاعت الهی تشویق کند، بلکه وضع شده تا راه بازگشت از گناه و نابودی را به روی انسان گناه کار بگشاید و کارهایی را که در نتیجه چیرگی هوا و هوس و شهوت انجام داده است، ترک کند. حال اگر فرد پس از توبه، همچنان به گناهان خود ادامه دهد، حقیقت توبه هرگز تحقق نخواهد یافت؛ زیرا توبه، بازگشت اختیاری از بدی و روی آوردن به طاعت و بندگی است و با این کار است که سیئات گذشته به حسنات بدل می شود. خداوند توبه پذیر می فرماید:

إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحًا فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللّهُ سَیِّئاتِهِمْ

ص: 18

حَسَناتٍ وَ کانَ اللّهُ غَفُورًا رَحیمًا وَ مَنْ تابَ وَ عَمِلَ صالِحًا فَإِنَّهُ یَتُوبُ إِلَی اللّهِ مَتابًا. (فرقان:70و71)

مگر کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای شایسته انجام دهند، خدا گناهانشان را به نیکی ها بدل می کند و خدا آمرزنده و مهربان است و هر که توبه کند و کار شایسته انجام دهد، به شایستگی نزد خدا بازمی گردد.

خداوند متعال از فضل خود به توبه کاران نعمتی بخشیده که به هیچ کس این نعمت را اعطا نکرده و این نعمت، همان محبت الهی است که خود می فرماید: «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ؛ همانا خدا توبه کنندگان و پاکیزگان را دوست دارد.» (بقره: 222) توبه، زدودن زنگار از دل و نفس است و اگر زنگار همچنان در جان تراکم یابد، به زنگ زدگی و سیاهی دل می انجامد. در آیه ای از قرآن آمده است: «کَلاّ بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ؛ چنین نیست [که می پندارند]، بلکه آنچه مرتکب می شدند، زنگار بر دل هایشان بسته است.» (مطففین: 14) هر چه این زنگار بیشتر شود، از میان بردن آن دشوارتر است. بنابراین، باید با دور ساختن تن و جان از گناه، آن را از زنگ زدگی حفظ کرد. همچنین باید، با تصمیم بر ترک گناه و دادن حقوق مردم و آب کردن هر گونه گوشت حرام از جسم، با اندوه و طلب آمرزش و به کار گرفتن جسم در راه فرمان بری از خدا، دل را از زنگار گناه زدود.

گناه، پایه های ایمان را متزلزل و دچار نوعی رخوت و سستی می سازد، ولی هنگامی که فرد توبه می کند، دگر باره نور ایمان به جان و روح وی بازمی گردد. البته توبه، تنها به معنای پشیمانی از گناه نیست؛ زیرا پشیمانی به تنهایی کافی نیست. ندامت، از ارکان توبه است، ولی همه ارکان آن نیست. همچنین منظور از استغفار، گفتن و تکرار جمله «أَسْتَغْفِرُاللّهَ» یا «أَللّهُمَّ اغْفِرْلِی» نیست، بلکه روح استغفار، بازگشت به سوی حق و آمادگی برای جبران گذشته است. تا انسان از گناه پاک

ص: 19

نشود، لایق ورود به بهشت و جوار قرب پروردگار نخواهد بود. بهره مندی از رحمت پروردگار، تنها با توبه و جبران عبادت های فوت شده امکان پذیر است و همانا اطاعت پروردگار، پرهیز از گناهان است.

ص: 20

- برای بشر، آسان به نظر می رسد.

بنابراین، نفس امّاره (به عنوان یک نیروی بازدارنده درونی) و عوامل فراوان بیرونی، انسان را به انحراف، آلودگی، درماندگی و جدا شدن از فضل و کمال می کشانند. بیشتر انسان ها با این موانع رو به رو می شوند، ولی تنها برخی از آنان راه برون رفت از آن را می یابند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهمی فرماید: «اِنَّ کُلَّ بَنیِ آدَمَ خَطّاءٌ وَ خَیْرُ الْخَطّائِینَ التَّوّابُونَ؛ هر انسانی خطا می کند و بهترین خطاکاران، توبه کنندگانند».(1)

با توجه به این عوامل، خداوند مهربان، از راه لطف، راه چاره و بازگشت را در برابر انسان گشوده است تا وی ناامید نشود، ارزش وجودی خویش را نادیده نگیرد و با انتخاب راه بازگشت، هویت انسانی خود را باز یابد و راه صلاح و تکامل را در پیش گیرد.(2)

این لطف خداوند به بندگان، سپاس فراوانی را می طلبد. ازاین رو، امام زین العابدین علیه السلام با سپاس فراوان به پیش گاه خداوند چنین می فرماید:

إِلهِی أَنْتَ الَّذِی فَتَحْتَ لِعِبادِکَ بابا إِلی عَفْوِکَ، سَمَّیْتَهُ التَّوْبَةَ، فَقُلْتَ: تُوبُوا إِلَی اللّهِ... .(3)

خدای من! تو آن خدایی هستی که برای بندگانت دری به عفو خویش گشوده و نام آن را توبه گذاشته ای و فرموده ای که به سوی خدا بازگشت کنید.

لطف تو مگر پیش نهد پای وگرنه

بخشیدن جرم چو منی، کار محال است

از باب همین لطف و مهر است که خداوند هم به بنده عصیان گر، دستور توبه و

ص: 22

بازگشت و پاک شدن از گناه می دهد و هم از توبه بنده گناه کار خرسند می شود، چنان که امام باقر علیه السلام فرمود:

إِنَّ اللّهَ تَعالی أَشَدُّ فَرَحا بِتَوْبَةٍ عَبْدِهِ مِنْ رَجُلٍ أَضَلَّ راحِلَتَهُ وَ زادَهُ فِی لَیْلَةٍ ظَلْماءَ فَوَجَدَها... .(1)

خرسندی خداوند متعال از توبه گنه کار، از خرسندی مردی که در [بیابان و] شب تاریک، مرکب و توشه و زاد خویش را گم کرده و ناگاه آن را پیدا می کند، بیشتر است.

و باید برای آینده پس از توبه و آمرزش، کار کند. سوگند به خدا که این نیست مگر برای اهل ایمان.» محمدبن مسلم می گوید: پس اگر پس از توبه و استغفار از گناهان دوباره گناه کند و دوباره توبه کند [آیا باز هم این گونه است؟] حضرت فرمود: «ای محمد بن مسلم! آیا باور داری بنده مؤمن از گناه خود پشیمان شود و از آن آمرزش خواهد و توبه کند و خداوند توبه اش را نپذیرد؟» محمد بن مسلم می گوید: اگر چند بار توبه کرده باشد و دوباره گناه کند وسپس توبه کند و از خدا آمرزش خواهد، آیا باز هم آمرزیده است؟ امام فرمود: «هر زمانی که مؤمن به استغفار و توبه باز گردد، خداوند نیز به آمرزش او باز می گردد [و گناهانش را می آمرزد] و بی تردید، خداوند آمرزنده و مهربان است. توبه را می پذیرد و از کردارهای بد درمی گذرد. پس مبادا تو مؤمنان را از رحمت خدا دور سازی!»(1)

در آیه ای از قرآن مجید آمده است:

تُوبُوا إِلَی اللّهِ جَمیعًا أَیُّهَا الْمُؤمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. (نور: 31)

ای مؤمنان! همگی به سوی خدا باز گردید. امید است که رستگار شوید.

این آیه قرآن، فراخوان الهی و دعوتی است عام از همه مؤمنان؛ دعوت به سوی توبه و سعادت و رستگاری. «توبه، بازگشت به سوی خدا با فرمان برداری از اوامر او، دوری از آنچه او نهی فرموده و در یک جمله، پیروی راه اوست».(2)

با قدم نهادن در راه توبه می توان امید داشت حجاب ها و پرده ها کنار رود و سعادت به ما رخ نماید. توبه، بازگشت از بی راهه ها و پیروی از راه است. در آیه ای دیگر از قرآن مجید آمده است:

أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءًا بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ.

(انعام: 54)

ص: 24

به یقین، هر آن کس از شما که از روی نادانی بدی کند، سپس از گناهان خویش باز گردد و آن را اصلاح و جبران کند، پس بی تردید، خداوند آمرزنده و مهربان است.

توبه همچون بیرون آوردن لباس چرکین از بدن و پوشیدن لباس پاک و تمیز است. خداوند در آیه ای دیگر از قرآن مجید می فرماید:

وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءًا أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُورًا رَحیمًا.

(نساء: 110)

کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، سپس از خداوند آمرزش بخواهد، خداوند را آمرزنده و مهربان خواهد یافت.

خداوند انسان ها را به سوی توبه و استغفار فرا می خواند و با دو صفت غفور و رحیم بودنش، عواطف آنها را تحریک می کند تا شاید به سوی خدا باز گردند و با آب استغفار، گناهانشان را بشویند و در پرتو توبه، بر کمال و فضایل انسانی خود بیفزایند.

مشیت و اراده او تنها افرادی را دربرمی گیرد که شایستگی خود را در عمل اثبات کرده اند. از اینجا روشن می شود چرا شرک بخشودنی نیست؛ زیرا مشرک، به کلی ارتباط خود را از خداوند بریده و مرتکب کاری شده که برخلاف ادیان و نوامیس آفرینش است.

4. شفاعت؛ در بهره مند شدن از شفاعت الهی نیز قید و شرطی وجود دارد. برای مثال، گناهی مانند ستم، به طور کلی از دایره شفاعت خارج است و ستم کار از شفاعت الهی محروم خواهد بود. داشتن عهد و پیمان الهی؛ یعنی ایمان و رسیدن به مقام خشنودی پروردگار و پرهیز از گناهانی چون پای مال کردن حقوق دیگران و ستم، جزو حتمی شفاعت است.

5. پرهیز از گناه کبیره موجب آمرزش گناه صغیره می شود، چنان که خداوند در آیه ای از قرآن مجید می فرماید:

إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَریمًا.

(نساء :31)

اگر از گناهان کبیره ای که از آن نهی شده اید، دوری کنید، گناهان کوچک شما را می پوشانیم و شما را به جایگاه خوبی وارد می کنیم.

بخشش گناهان صغیره، نوعی پاداش معنوی برای تارکان گناهان کبیره است و این، خود، اثر تشویق کننده ای برای ترک گناه کبیره دارد.

همین معناست. بر همین اساس، ارکان توبه را می توان در پنج چیز خلاصه کرد: ترک گناه؛ پشیمانی؛ تصمیم بر ترک در آینده؛ جبران گذشته و استغفار.

بسیار اتفاق می افتد که از انسان به ویژه در آغاز تربیت نفس و سیر و سلوک الی الله، لغزش هایی سر می زند. بنابراین، اگر درهای بازگشت و توبه به روی او بسته شود، ناامید می گردد و برای همیشه از پیمودن راه حق باز می ماند. ازاین رو، توبه، در مکتب تربیتی اسلام، به عنوان یک اصل تربیتی ارزشمند مطرح است و اسلام، تمام گنه کاران را برای اصلاح خویش و جبران گذشته به این کار فرامی خواند.

امام علی بن الحسین علیه السلام در مناجات تائبین به پیش گاه خدا چنین عرضه می دارد:

إِلهِی أَنْتَ الَّذِی فَتَحْتَ لِعِبادِکَ بابا إِلی عَفْوِکَ سَمَّیْتَهُ التَّوْبَةَ فَقُلْتَ تُوبُوا إِلَی اللّه تَوْبَةً نَصُوحا، فَما عُذْرُ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ الْبابِ بَعْدَ فَتْحِهِ.(1)

خدای من! تو کسی هستی که دری از عفوت به روی بندگانت گشوده ای و نامش را توبه نهاده و فرموده ای باز گردید به سوی خدا و توبه کنید؛ توبه ای خالص. اکنون عذر کسانی که از ورود از این در، پس از گشایش آن غافل شوند، چیست؟

باید توجه داشت که توبه، تنها لقلقه زبان و گفتن «أَسْتَغْفِرُاللّهَ» نیست، بلکه شرایط و ارکانی دارد که اگر با توجه به آن ارکان انجام گیرد، اثرگذار خواهد بود و آثار گناه را به کلی از روح و جان آدمی محو خواهد کرد. ازاین رو، در حدیثی از امام باقر علیه السلام می خوانیم:

اَلتّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لا ذَنْبَ لَهُ وَ الْمُقِیمُ عَلَی الذَّنْبِ وَ هُوَ مُسْتَغْفِرٌ مِنْهُ کَالْمُسْتَهْزِئ.(2)

ص: 27

کسی که از گناه توبه کند، همچون کسی است که گناه نکرده است و کسی که به گناه خود ادامه دهد، در حالی که استغفار می کند، مانند کسی است که [خدا را] مسخره می کند.

توبه باید خالصانه، حقیقی و همراه با ایمان باشد. گفتنی است یکی از شرایط قبولی اعمال نیک انسان، «موافات بر ایمان»؛ یعنی با ایمان از دنیا رفتن است و کسانی که کافر از دنیا بروند، کردار گذشته آنها، حتی کارهای نیکی که در حال ایمان انجام داده اند، بنا بر بیان صریح آیات قرآن، حبط و نابود می شود.(1) شرط قبولی توبه دو چیز است: نخست اینکه پیش از دیدن نشانه های مرگ باشد و دیگر اینکه انسان، با ایمان از دنیا برود.

کند، به حقیقت توبه خواهد رسید.

این باره فرمود:

ما مِنْ عَبْدٍ مُؤْمِنٍ إِلاّ وَ فِی قَلْبِهِ نُکْتَةٌ بَیْضاءُ فَإِذا أَذْنَبَ ذَنْبا خَرَجَ فِی تِلْکَ النُکْتَةِ سَوْداءُ فَإِذا تابَ ذَهَبَ ذلِکَ السَّوادُ.(1)

هیچ بنده مؤمنی نیست جز اینکه در دل او یک نقطه سفید و درخشنده ای است. هرگاه گناهی کند، در میان آن نقطه سفید، نقطه سیاهی پدیدار می شود که اگر توبه کند، آن سیاهی از بین می رود.

همچنین توبه، واسطه فیض رحمت حق است و موجب برطرف شدن سیاهی گناه از دل ها می شود. ازاین رو، خداوند همگان را به توبه و بازگشت سفارش می کند و می فرماید: «تُوبُوا إِلَی اللّهِ جَمیعًا أَیُّهَا الْمُؤمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ و ای مؤمنان، همگی به درگاه خدا توبه کنید تا شاید رستگار شوید». (نور: 31)

رسول خدا صلی الله علیه و آله نیز درباره مقام توبه کننده در پیش گاه خدا فرمود: «هیچ موجودی در پیش گاه خدا محبوب تر از مرد یا زن توبه کننده نیست.»(2) آن حضرت در سخنی دیگر می فرماید: «أَلتّائِبُ حَبِیبُ اللّهِ؛ توبه کننده، محبوب خداست».

باید دانست توبه کردن به گناه خاصی منحصر نیست، بلکه همه گناهان را شامل می شود و باید از همه گناهان توبه کرد که خداوند می فرماید:

قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ. (زمر: 53)

بگو: ای بندگان من که بر خویشتن اسراف و ستم کرده اید، از رحمت خداوند ناامید نشوید که خداوند همه گناهان را می آمرزد؛ زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.

دوم اینکه هر گناهی توبه ای ویژه دارد. برای مثال، توبه کسی که نماز واجب را

ص: 30

ترک کرده، افزون بر پشیمانی، به جا آوردن قضای نمازهای واجب است و کسی که مرتکب گناه مالی شده است، افزون بر پشیمانی از کارش، باید حق الله یا حق الناس اموالش را به صاحبان آن باز گرداند. خلاصه اینکه باید تا حد امکان کوتاهی های گذشته اش را جبران کند و ویژگی ها و عادت های بدی را که در جامعه رواج داده است، برطرف سازد. سوم اینکه حال توبه باید همیشه و پا بر جا باشد؛ زیرا انسان پیوسته در معرض وسوسه های شیطان قرار دارد و محتاج مراقبت همیشگی است.

این ارکان این گونه یاد می کند:

إِلاَّ الَّذینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ بَیَّنُوا فَأُولئِکَ أَتُوبُ عَلَیْهِمْ وَ أَنَا التَّوّابُ الرَّحیمُ.

(بقره: 160)

مگر آنان که [با گناه قطع رابطه کردند،] به سوی خدا بازگشتند و اخلاق و عمل خود را اصلاح کردند و آنچه را از حق پنهان می داشتند، برای مردم بیان کردند. پس توبه ایشان را می پذیرم و من پذیرنده توبه و مهربانم.

در آیه ای دیگر از قرآن آمده است:

إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللّهِ لِلَّذینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَریبٍ فَأُولئِکَ یَتُوبُ اللّهُ عَلَیْهِمْ وَ کانَ اللّهُ عَلیمًا حَکیمًا. (نساء: 17)

به یقین، بازگشت و توبه کسانی پذیرفته است که از روی نادانی مرتکب گناه شوند، سپس به زودی و بدون فوت وقت و به تأخیر انداختن توبه، رو به جانب حق کنند. خداوند، توبه آنان را می پذیرد که خداوند علیم و حکیم است.

در سوره مائده نیز به گونه ای دیگر به این امر توجه شده است.

فَمَنْ تابَ مِنْ بَعْدِ ظُلْمِهِ وَ أَصْلَحَ فَإِنَّ اللّهَ یَتُوبُ عَلَیْهِ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ.

(مائده: 39)

کسی که پس از ستم [بر قانون و مردم و نفس خویش]، توبه [و عقیده، اخلاق و عملش] را اصلاح کند، خداوند توبه اش را می پذیرد. همانا خداوند آمرزنده و مهربان است.

در این آیات، اصلاح عقیده، اخلاق و عمل و بازگشت سریع و بدون تأخیر از گناه، از حقایق توبه شمرده شده است. ازاین رو، باید برای دست یابی به حقیقت توبه، در پی جبران گذشته برآمد و ادای نماز و پرداخت زکات را پس از توبه، سرلوحه کارها قرار داد، چنان که در قرآن آمده است: «فَإِنْ تابُوا وَ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا

ص: 32

الزَّکاةَ فَإِخْوانُکُمْ فِی الدِّینِ؛ اگر گنه کاران توبه کردند و نماز به پا داشتند و زکات پرداختند، پس برادران دینی شما هستند». (توبه: 11)

جرئت یافتن به ارتکاب گناه و بی ادبی به پروردگار کریم باشد، باید بداند خداوند، انسان های متکبر، گستاخ و بی ادب را دوست ندارد و کسی که از محبت خدا بی بهره باشد، نجاتی در دنیا و آخرت برای او نیست.(1)

3. اگر روی گرداندن گنه کار از توبه به این دلیل باشد که خداوند بر آمرزش او قدرت ندارد، باید بداند که این حالت از اخلاق یهود عنود است.(2)

آنانی که با گشودگی در توبه، به سوی خداوند باز نمی گردند و با تکبر به خدای مهربان، به گناه دست می یازند، به خود ستم می کنند و باید منتظر عذابی سخت باشند.(3)

بمیرند، توبه هیچ یک از آنها پذیرفته نیست [و] برای اینان عذابی دردناک آماده کرده ایم.

همچنین در آیه ای دیگر می فرماید:

إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بَعْدَ إیمانِهِمْ ثُمَّ ازْدادُوا کُفْرًا لَنْ تُقْبَلَ تَوْبَتُهُمْ وَ أُولئِکَ هُمُ الضّالُّونَ. (آل عمران: 90)

آنان که پس از ایمان آوردن، کافر شدند و بر کفر خود افزودند، توبه آنان هرگز پذیرفته نیست. اینان همان گمراهانند.

اَلتَّوْبَةُ نَدَمٌ بِالْقَلْبِ وَ اسْتِغْفارٌ باللِّسانِ وَ تَرْکٌ بِالْجَوارِحِ وَاِضْمارُ اَنْ لایَعُودَ.(1)

توبه، پشیمانی به قلب و استغفار به زبان و ترک تمام گناهان به اعضا و نیت برنگشتن به گناه است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در حدیثی دیگر درباره ظهور آثار توبه در توبه کننده می فرماید:

أَلتّائِبُ إِذا لَمْ یَسْتَبِنْ عَلَیْهِ اَثَرُ التَّوبَةِ فَلَیْسَ بِتائِبٍ یُرْضیِ الْخُصَماءَ وَ یُعیدُ الصَّلَواتِ وَ یَتَواضَعُ بَیْنَ الْخَلْقِ وَ یَقِی نَفْسَهُ عَنِ الشَّهَواتِ وَ یُهَزِّلُ رَقَبَتَهُ بِصِیامِ النَّهارِ.(2)

تا زمانی که آثار توبه در توبه کننده ظاهر نشده است، توبه کار نیست. آثار توبه عبارت است از: به دست آوردن رضایت کسانی که نزد انسان حقوق مالی دارند؛ به جا آوردن نمازهای از دست رفته؛ فروتنی در میان مردم؛ حفظ نفس از شهوت های حرام و لاغر کردن جسم به روزه گرفتن.

امام صادق علیه السلام نیز از توبه نصوح به عنوان الگوی مطلوب توبه و بازگشت یاد کرده و فرموده است:

اِنَّ تَوْبَةَ النَّصُوحِ هُوَ اَنْ یَتُوبَ الرَّجُلُ مِنْ ذَنْبٍ وَ یَنْوِیَ اَنْ لایَعُودَ إِلَیْهِ اَبَدا.(3)

توبه نصوح این است که انسان از گناه توبه کند و تصمیم بگیرد که هرگز به آن گناه باز نگردد.

در روایتی آمده است شخصی برای خودنمایی در محضر امام علی علیه السلام گفت: «أَسْتَغْفِرُاللّهَ». علی علیه السلام به وی فرمود:

مادرت به عزایت بنشیند. آیا می دانی استغفار [تنها به زبان نیست و] از درجه

ص: 36

اعلی است؟

استغفار و توبه، شش رکن دارد: پشیمانی از گناهان گذشته؛ تصمیم بر ترک گناه؛ ادای حق مردم؛ ادای حق الله؛ ذوب کردن گوشت بدن از غذای حرام روییده شده [بر تن]، به حزن و اندوه و چشاندن سختی طاعت خدا به بدن، همان گونه که شیرینی گناه را چشیده است. پس در این هنگام بگو «أَسْتَغْفِرُاللّهَ».(1)

امام سجاد علیه السلام نیز درباره حقیقت توبه فرمود: «اِنَّما التَّوْبَةُ الْعَمَلُ وَ الرُّجُوعُ عَنِ الْأَمْرِ وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ بِالْکَلامِ؛ توبه؛ یعنی کار شایسته و بازگشت از انحراف، نه لقلقه زبان».(2)

باید توجه داشت که توبه هنگام مرگ ارزشی ندارد. ازاین رو، نباید توبه را به تأخیر انداخت. امام باقر علیه السلام در هشداری نسبت به تأخیر انداختن توبه می فرماید: «إِیّاکَ وَ التَّسْوِیفَ فَاِنَّهُ بَحْرٌ یُغْرَقُ فِیهِ الْهَلْکی؛ [از به تأخیر انداختن توبه] بپرهیز؛ زیرا به تأخیر انداختن [توبه، همچون] دریایی است که درمانده در آن غرق می شوی».(3)

بر اساس آموزه های روایی، هرگاه مؤمن گناهی مرتکب شود، تا هفت ساعت به او مهلت داده می شود. اگر در این هفت ساعت توبه کرد، گناه وی در نامه عملش ثبت نمی شود. برخی روایات نیز مهلت توبه را از صبح تا شب بیان کرده اند، چنان که امام صادق علیه السلام در این باره می فرماید:

اِنَّ الْعَبْدَ إِذا أَذْنَبَ ذَنْبَا أُجِّلَ مِنْ غُدْوَةٍ إِلَی اللَّیْلِ فَإِنِ اسْتَغْفَرَاللّهَ لَمْ یُکْتَبْ عَلَیْهِ.(4)

هر گاه بنده ای گناه کند، از بامداد تا شب مهلت دارد. اگر در این مدت،

ص: 37

از درگاه خدا آمرزش بخواهد، آن گناه بر او نوشته نمی شود.

توبه حقیقی و نصوح موجب پرده پوشی و نابودی آثار گناه می شود، چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید:

هنگامی که بنده، توبه حقیقی کند، خداوند او را دوست می دارد و در دنیا و آخرت، گناهان او را می پوشاند و هر گناهی را که دو فرشته موکل او برایش نوشته اند، از یادشان می برد و به اعضای بدن وحی می کند گناهان او را پنهان کنند و به نقاط زمین فرمان می دهد گناهان او را بپوشانند. پس توبه کننده با خدا دیدار می کند، در حالی که هیچ چیز نیست که در پیش گاه خدا گواهی دهد که او گناهی را مرتکب شده است.(1)

ص: 38

زیان رساندن به آنان شده است (حق الناس)؛

برای جبران گناهانی که فرد در حق دیگران انجام داده است، راه هایی وجود دارد. برای مثال، اگر گناه زبانی بوده است، باید از طرف مقابل عذرخواهی یا به گونه ای جبران کند یا به هر دو صورت، رضایت وی را به دست آورد و اگر عملی بوده، باید حق صاحب حق را در صورتی که زنده است، به خودش و درصورتی که از دنیا رفته است، به وارثان وی بازگرداند یا رضایت آنان را به دست آورد و کیفری را که معیّن شده است، تحمل کند.

همچنین اگر کسی را کشته باشد، باید رضایت اولیای وی را جلب کند. پس اگر گناه کار این شرایط و دیگر شرایط توبه را رعایت کند، باید به بخشش و رحمت پروردگار در دنیا و آخرت امیدوار باشد. همچنین جبران گناهانی که فرد در حق خود انجام داده، آن است که کیفر دنیوی یا شرعی مانند حدود و کفاره را که برای گناه وی مقرر شده است، تحمل کند، ولی راه جبران گناهانی که انسان در حق خداوند انجام داده، آن است که فرد گناه کار به تضرع و زاری و انابه به درگاه خداوند بپردازد و عبادت و ریاضت داشته باشد. البته به شرطی که «حق الناس» و «حق النفس» را ادا و جبران کرده باشد.

1. تصمیم قطعی بر ترک گناه و تکرار نکردن آن در آینده از روی اختیار؛

2. تصمیم بر آنکه در آینده بر ترک و دوری از گناه ثابت قدم باشد و برای اینکه مرتکب گناه نشود، نذری کند یا کفاره ای قرار دهد که اگر بار دیگر مرتکب آن گناه شد، مجبور به تحمل و پرداخت آن نذر و کفاره گردد. تا وقتی فرد عزم خویش را جزم نکرده یا احتمال برگشت به گناه در اندیشه او وجود داشته باشد، ثبات قدم برترک گناه حاصل نمی شود. بنابراین، باید به قصد قربت، این کارها را انجام دهد تا مصداق این کلام رسول اکرم صلی الله علیه و آله شود که می فرماید: «أَلتّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لا ذَنْبَ لَهُ؛ کسی که از گناه توبه کند، مانند کسی است که هرگز گناه نکرده است».(1)

اینها همه درباره توبه عام است که خداوند درباره آن فرموده است:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ. (تحریم: 8)

ای مؤمنان! به درگاه خداوند توبه کنید؛ توبه ای نصوح [و خالص]. امید است که خداوند گناهان شما را بپوشاند.

و در آیه ای دیگر فرموده است:

إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَی اللّهِ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهالَةٍ ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ فَأُوْلئِکَ یَتُوبُ اللّهُ عَلَیْهِمْ. (نساء: 17)

پذیرش توبه از جانب خداوند فقط برای کسانی است که از روی نادانی گناه می کنند و به زودی توبه می کنند. پس خداوند توبه شان را می پذیرد.

الْعُسْرَةِ. (توبه: 117)

به تحقیق، خداوند توبه پیامبر و مهاجر و انصار که از او در دوران سختی [جنگ تبوک] پیروی کردند، پذیرفت.

توبه اخص به دو صورت حاصل می شود:

1. توبه از توجه و التفات به غیر مطلوب؛ یعنی عالی ترین مرحله کمال که در این باره گفته اند: «اَلْیَمِینُ وَ الشِّمالُ مَضَلَّةٌ؛ راست و چپ، هر دو گمراهی هستند».(1)

توبه از بازگشت یا توقف در مرحله ای که عبور از آن، برای اهل سیر و سلوک واجب است و توقف در آن، برای آنان گناه شمرده می شود؛ یعنی نباید سالک به یک مرحله از کمال بسنده کند و به همان مرتبه به چشم رضایت بنگرد؛ زیرا این کار برای آنان گناه به شمار می رود که گفته اند: «حَسَناتُ الْاَبْرارِ سَیِّئاتُ الْمُقَرَّبِینَ؛ کارهای پسندیده نیکان، کارهای ناپسند مقرّبان به شمار می رود».(2) پس اهل سیرو سلوک در هر مرحله ای از کمال باشند، باید توجه و تلاش خود را به کسب مرحله بالاتر معطوف کنند و توقف درآن مرحله را برای خود جایز ندانند و با توبه، استغفار، ترک پافشاری از غفلت های گذشته، پشیمانی و تضرع به درگاه الهی، خود را پاک گردانند.(3)

3. «وَ أتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُم مِنْ رَبِّکُمْ؛ از بهترین دستورهایی که از سوی پروردگارتان بر شما نازل شده است، پیروی کنید». (زمر: 55)

بر اساس این دستورهای سه گانه، درهای آمرزش و رحمت پروردگار بدون استثنا به روی همه بندگان باز است؛ مشروط بر اینکه پس از ارتکاب گناه، به خود آیند و تغییر مسیر دهند و به درگاه الهی روی آورند، در برابر فرمانش تسلیم باشند و با عمل، صداقت خود را در این توبه و انابه نشان دهند. خداوند، راه ورود به دریای بی کران رحمت الهی را به همه مجرمان و گنه کاران نشان می دهد. نخست می فرماید به سوی خداوند باز گردید و مسیر زندگی خود را اصلاح کنید و در برابر او تسلیم شوید و فرمانش را به گوش جان بشنوید و توبه کنید، پیش از آنکه به عذاب الهی دچار شوید و هیچ کس نتواند به یاری شما برخیزد: «وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لاتُنْصَرُونَ». (زمر: 54) و به درگاه پروردگارتان بازگردید و تسلیم امر او شوید، پیش از آنکه عذاب خدا فرا رسد و سپس از سوی هیچ کس یاری نشوید.

پس از پیمودن این دو مرحله (مرحله انابه و تسلیم)، نوبت به مرحله سوم؛ یعنی مرحله عمل می رسد. در قرآن آمده است: از بهترین دستورهایی که از سوی پروردگارتان بر شما نازل شده است، پیروی کنید، پیش از آنکه عذاب الهی به طور ناگهانی به سراغتان آید، در حالی که از آن خبر ندارید: «وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ». (زمر: 55) به این ترتیب، مسیر وصول به رحمت خدا، سه گام بیشتر نیست. گام اول، توبه و پشیمانی از گناه و روی آوردن به سوی خداست. گام دوم ایمان و تسلیم در برابر فرمان او و گام سوم، عمل صالح است.(1)

ص: 43

4. دسته ای دیگر نیز گفته اند توبه نصوح آن است که ستم ها را به صاحبانش باز گرداند و از ستم دیده حلالیت بطلبد و بر اطاعت خدا اصرار ورزد.

5. امام کاظم علیه السلام در این باره فرمود: «أَنْ یَتُوبَ الْعَبْدُ، ثُمَّ لایَرجِعَ فِیهِ؛ این که بنده توبه کند، سپس به آن باز نگردد».(1)

6 . امام صادق علیه السلام نیز می فرماید: «هُوَ أَنْ یَتُوبَ الرَّجُلُ مِنْ ذَنْبٍ، وَ یَنْوِیَ أَنْ لایَعودَ إِلَیْهِ أَبَدا؛ آن است که مرد از گناه توبه می کند و تصمیم می گیرد [و نیت می کند ]که هرگز به آن باز نگردد».(2)

7. علامه طبرسی می نویسد: «توبه نصوح، توبه ای است که فقط به خاطر رضای خدا صورت گیرد».(3)

8 . نصوح، از «نَصَحَ» به معنای نصیحت و خیرخواهی است و منظور از «توبه نصوح»، توبه ای است که توبه کننده در راه خیر و صلاح خویش قدم گذارد، به گونه ای که عمل او موجب عبرت و پندپذیری دیگران گردد».(4)

9. «نصوح، از نَصاحَةُ الثَّوْبِ؛ یعنی نخ هایی که با آن لباس را خیاطی می کنند، گرفته شده است و همان گونه که خیاط، پارگی لباس را ترمیم و بریدگی آن را به هم وصل می کند و سستی آن را محکم و استوار می سازد، کسی که توبه می کند نیز گسیختگی ایمان خود را ترمیم می کند، بریدگی و جدایی خود از خدا و اولیای او را که به وسیله گناه به وجود آمده است، مرتبط و متصل می سازد و سستی دین خود را با اطاعت و عبادت محکم می سازد».(5)

10. سعید بن جبیر در تعریف توبه نصوح گفته است:

ص: 45

توبه نصوح آن است که انسان، گناه را پیوسته درنظر داشته [باشد] و دیگر آن را مرتکب نشود(1) و [این توبه] با استغفار به زبان، پشیمانی به قلب و خودداری اعضا و جوارح بدن از گناه تحقق یابد.(2)

11. کلبی نیز در این باره می گوید:

توبه نصوح، توبه قبول شده است و قبولی آن، تحقق نمی یابد مگر اینکه در آن، ترس از عدم قبولی، امید به قبولی و اطاعت پیوسته وجود داشته باشد.(3)

12. امام حسن عسکری علیه السلام نیز در پاسخ به نامه احمد بن هلال در تفسیر توبه نصوح می نویسد:

توبه نصوح توبه ای است که ظاهر و باطن انسان گناه کار از گناه پاک گردد، بلکه باطن، بهتر و پاک تر از ظاهر شود.(4)

در روایتی آمده است پیامبر گرامی اسلام در پاسخ معاذ بن جبل که درباره توبه نصوح پرسید، فرمود: «آن است که شخص توبه کننده، هیچ گاه به گناه بازنگردد، آنچنان که شیر به پستان هرگز باز نمی گردد».(5)

این تعبیر لطیف، گویای این حقیقت است که توبه نصوح چنان انقلابی در انسان ایجاد می کند که راه بازگشت به گذشته را به کلی بر او می بندد، در آیه 8 سوره تحریم درباره آثار توبه نصوح آمده است:

امید است با این کار، پروردگار شما گناهانتان را ببخشد و بپوشاند و شما را در باغ هایی از بهشت وارد کند که نهرها از زیر درختانش جاری است.

ص: 46

این کار، در روزی خواهد بود که خداوند پیامبر و کسانی راکه به او ایمان آورده اند، خوار و پست نمی کند. این در حالی است که نور [ایمان و عمل صالح ]آنها از پیشاپیش و از سمت راستشان در حرکت است و عرصه محشر [را] روشن می سازد و راه آنها را به سوی بهشت می گشاید. اینجاست که آنها رو به درگاه خداوند می آورند و می گویند: پروردگارا! نور ما را کامل کن و ما را ببخش که بر هر کاری توانایی.

بر اساس این آیه شریفه، توبه نصوح، پنج پی آمد بزرگ دارد: نخست، بخشودگی گناهان؛ دوم، ورود به بهشت پر نعمت الهی؛ سوم، رسوا نشدن در آن روز که پرده ها کنار می رود و حقایق آشکار می شود و دروغ گویان تبه کار، خوار و رسوا می شوند. آری، در آن روز، پیامبر و مؤمنان آبرومند خواهند بود؛ زیرا آنچه گفتند، به حقیقت می پیوندد؛ چهارم، نور ایمان و عمل نیکوکاران و توبه کاران، از پیشاپیش و سمت راست آنها حرکت می کند و راه آنها را به سوی بهشت روشن می سازد و پنجم، اینکه توجه توبه کاران به خدا بیشتر می شود. ازاین رو، به سوی درگاه الهی روی می آورند و از او تکمیل نور و آمرزش کامل گناه خویش را می خواهند.(1)

بنا بر یک تقسیم بندی دیگر، گناهان را به سه دسته می توان تقسیم کرد که توبه از آنها به حسب موارد، سه گونه خواهد بود که اندکی به شرح آن می پردازیم:

جای گزین آن کرد و اگر در انجام احکام و فروع دین خداوند، کوتاهی و نقصانی صورت گرفته، باید آن را جبران کند. البته جبران برخی گناهان دشوار است، ولی چون خداوند، کریم و رحیم است و خود، بندگان را به توبه فراخوانده، گاهی با استغفار از گناهان به راحتی می توان توبه کرد. برای مثال، در رساله عملیه، درباره کسی که بی دلیل روزه خواری - که حق الله است - کرده است، می خوانیم: کسی که کفاره روزه رمضان بر او واجب است، باید بنده ای آزاد کند یا دو ماه روزه بگیرد یا شصت فقیر را سیر کند یا به هر کدام، یک «مد» که تقریبا ده سیر است، طعام؛ یعنی گندم یا جو و مانند اینها بدهد و چنانچه اینها برایش ممکن نباشد، هر چند «مد» که می تواند به فقرا طعام بدهد و اگر نتواند طعام بدهد، باید استغفار کند، اگرچه برای مثال، یک مرتبه بگوید: «أَسْتَغْفِرُاللّهَ»... .(1)

بنابراین، توبه از «حق الله» آسان تر است. حتی وقتی گناه جنبه «حق الناس» دارد، برای مثال، در «عمل منافی عفت» که افشای آن مجاز نیست، می توان میان خود و خدا، توبه جدی داشت.(2)

امام صادق علیه السلام در روایتی زیبا فرمود:

أَوْحَی اللّهُ عَزَّوَجَلَّ اِلی داوُودَ النَّبیِّ: یا داوُودُ! اِنَّ عَبْدِیَ الْمُؤْمِنَ إِذا أَذْنَبَ ذَنْبا ثُمَّ رَجَعَ وَ تابَ مِنْ ذلِکَ الذَّنْبِ وَ اسْتَحْیا مِنِّی عِنْدَ ذِکْرِهِ غَفَرْتُ لَهُ، وَ أَنْسَیْتُهُ الْحَفَظَةَ، وَ أَبْدَلْتُهُ الْحَسَنَةَ، وَ لا أُبالِی وَ أَنَا أَرْحَمُ الرّاحِمِینَ.(3)

خداوند متعال به داوود پیامبر وحی فرستاد: ای داوود! اگر بنده مؤمن من مرتکب گناه شود، سپس توبه و بازگشت کند و از آن گناه منصرف شود و هنگام یادآوری آن گناه، از من شرم ساری داشته باشد، او را می آمرزم،

ص: 49

فرشتگان مراقب را از ثبت گناه او به فراموشی وا می دارم و گناه او را به ثواب تبدیل می گردانم. من از گناه او چشم پوشی می کنم؛ زیرا من مهربان ترین مهربانانم.

سعدی شیرین سخن نیز درباره توبه گفته است:

هرگاه یکی از بندگان گنه کار پریشان روزگار، دست انابت به امید اجابت به درگاه حق جل و علا بردارد، ایزد تعالی در وی نظر نکند، بازش بخواند، باز اعراض کند؛ بازش به تضرع و زاری بخواند، حق سبحانه و تعالی فرماید: «یا ملائکتی! قَد اِسْتَحْیَیَتُ مِن عَبْدی، وَ لَیْسَ لَه غَیری، فَقَدْ غَفَرْتُ لَهُ» دعوتش را اجابت کردم و حاجتش را برآوردم که از بسیاری دعا و زاری بنده همی شرم دارم.

کرم بین و لطف خداوندگار

گنه بنده کرده است و او شرمسار(1)

مؤمن و ریختن خون او، و اینکه به او گمان بد برده شود، حرام است.(1)

بر این اساس، مؤمنان از سه نوع حق، احترام و مصونیت برخوردارند که به موازات همین سه حق، ممکن است سه نوع ستم بر آنان روا شود. ازاین رو، سه نوع توبه نیز بر انسان ها واجب می شود که در ادامه، اندکی به توضیح آنها می پردازیم.

نخواهم گذشت، اگر چه به اندازه دست به دست زدنی باشد یا با فشار دادن دستی از روی ستم محقق شده باشد.(1)

افزون بر آسیب های جسمی و بدنی به دیگران که نوعی ستم در حق آنهاست، اگر کسی با ترساندن، اندوهگین ساختن و آزردن اعصاب و روان دیگران موجب ناراحتی شان شود، در صورتی توبه او پذیرفته می شود که همه خسارت های وارد شده را جبران کند و اگر چنین نکند، در دنیا و آخرت، کیفر کردار ناروای خویش را خواهد دید.

این جهان، کوه است و فعل ما ندا

سوی ما آید نداها را صدا(2)

جَعَلَ اللّهُ سُبْحانَهُ، حُقُوقَ عِبادِهِ مُقَدِّمَةً لِحُقوقِهِ، فَمَنْ قامَ بِحُقُوقِ عِبادِ اللّهِ کانَ ذلکَ مُؤَدّیا اِلَی الْقِیامِ بِحُقُوقِ اللّه.(1)

خداوند پاک و منزه، [ادای] حقوق بندگانش را مقدمه [ادای] حقوق خودش قرار داده است. پس کسی که حقوق بندگان خدا را ادا کند، این کارش به آن جا می رسد که حقوق خدا را نیز ادا کند.

هم گسیخته شود، دعا و توبه تو را نمی پذیرم تا آنهایی را که گمراه کرده ای و مرده اند، به راه حق و هدایت بازگردانی».(1)

استغفار دارای درجه ای بلند و اسمی است که دارای شش معنا است: اول، پشیمانی بر گذشته؛ دوم، تصمیم بر ترک گناه در آینده؛ سوم، جبران حقوق مردم با پرداختن آن [به گونه ای که هنگام ملاقات با خدا، حقی از دیگران بر گردنش نباشد] ؛ چهارم، جبران حقوق خدا با قضای عبادت ها؛ پنجم، از بین بردن گوشت های روییده از حرام با اندوه و ناراحتی، به گونه ای که پوست ها به استخوان بچسبد و سپس بر آنها گوشت تازه بروید و ششم، درد و رنج طاعت را به بدن بچشانی؛ همان گونه که لذت گناه را به آن چشانده بودی. پس آن گاه بگویی از خداوند آمرزش می خواهم.

(نساء: 18)

و همچنین کسی که به حال کفر بمیرد، توبه اش نیز پذیرفته نمی شود، برای این گروه عذابی بس دردناک فراهم کرده ایم.

تدارک و جبران گناهان اشاره دارد. برخی از این آیات عبارتند از:

... إلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحًا... ؛ (فرقان: 71)؛ (قصص: 67)؛ (نساء:6) و (نور: 5)

مگر کسانی که از گناه توبه کنند و با ایمان به خدا، عمل صالح به جا آورند. (فرقان: 70)

«إِلاّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحًا فَأُوْلَئِکَ یُبَدِّلُ اللّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ. (فرقان: 70)

مگر کسانی که از گناه توبه کنند و با ایمان به خدا، عمل صالح به جا آورند. پس خداوند گناهان آنها را به ثواب تبدیل می کند.

إِلاَّ الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا وَ اعْتَصَمُوا بِاللّهِ وَ أَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلّهِ فَأُولئِکَ مَعَ الْمُؤمِنِینَ. (نساء: 146)

مگر کسانی [از منافقین] که توبه کار شدند و تبه کاری خود را اصلاح کردند و به خدا درآویختند و به کتاب حق متوسل شدند و دین خود را برای خدا خالص ساختند. پس آنان با مؤمنان خواهند بود.

اقرار و اعتراف به گناه در پیش گاه خدا، آثار تربیتی نیکویی بر روح و روان می گذارد. کسی که حاضر نباشد به گناه و جرم خود اعتراف کند، به گناه و فساد خود ادامه می دهد. توبه کننده مانند پرنده ای است که بال هایش خیس شده است و ازاین رو، توان پرواز ندارد، ولی با تکاندن خود، بال هایش سبک می شود و قدرت پرواز می یابد و به راهش ادامه می دهد. در حقیقت، توبه، زدودن موانع کمال و حرکت به سوی خداوند است. آثار بد گناهان را باید با عمل صالح و برنامه های جبرانی از جسم و جان زدود. طهارت روحی پس از توبه، نوعی عقده گشایی و پاک سازی است. ازاین رو، توبه را باید هر چه زودتر انجام داد و تأخیر در آن روا نیست؛ زیرا گناه مانند بیماری خطرناکی است که اگر به فکر درمان آن نباشیم، گسترش می یابد و درمانش مشکل و گاه ناممکن می شود. توبه کننده، زندگی

ص: 57

جدیدی را با طهارت آغاز می کند. گاهی توبه جنبه فردی دارد و گاه نیز نوعی تحول اجتماعی است؛ به این معنا که اجتماع تصمیم می گیرد سرنوشت خود را دگرگون کند. برای مثال، اراده یک ملت برای نجات خویش از ستم نوعی توبه است.(1)

17)

در آیه بعد همین سوره نیز تصریح شده است که اگر در توبه چنان تأخیر شود که نشانه های مرگ در فرد ظاهر گردد، توبه وی پذیرفته نمی شود. هنگامی که از امام صادق علیه السلام درباره تفسیر این آیه و اینکه چه زمانی توبه انسان پذیرفته نیست، پرسیدند، آن حضرت فرمود: «آن زمانی که انسان [نشانه های] امر آخرت را ببیند.»(1) همچنین از امام رضا علیه السلام پرسیدند: چرا خداوند فرعون را با آنکه ایمان آورد و به یگانگی او اقرار کرد، غرق ساخت و توبه او را نپذیرفت؟ آن حضرت فرمود: «زیرا او هنگامی ایمان آورد که عذاب خدا را دید و ایمان آوردن هنگام دیدن عذاب، پذیرفته نیست».(2)

گناه کار نباید برای توبه کردن زمان تعیین کند و کار امروز را به فردا واگذارد؛ زیرا شاید هیچ گاه فردایی که فرد در انتظار آن است، فرا نرسد و ناگاه مرگ در حال غفلت از حق و آلودگی به گناه و غرق بودن در شهوت ها فرا برسد. چه بسیار گنه کارانی که به خود نوید توبه و بازگشت در آینده دادند، ولی هرگز آینده را ندیدند و فرصتی برای توبه نیافتند. چه بسیار جوانان آلوده دامنی که توبه را به زمان پیری وانهادند و به شهوت و خوش گذرانی پرداختند، ولی مرگ در همان دوران جوانی گریبان آنان را گرفت.

چه بسیار گنه کارانی که به خود نوید توبه و بازگشت به سوی حق دادند، ولی تکرارگناه، نفس آنان را به اسارت هوا و شیطان درآورد و روحیه گناه کاری در آنان ثابت و پا برجا ماند و قدرت و توفیق توبه را از دست دادند، چنان که خداوند می فرماید:

ص: 59

ثُمَّ کانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساءُوا السُّوای أَنْ کَذَّبُوا بِآیاتِ اللّهِ وَ کانُوا بِها یَسْتَهْزِؤنَ. (روم: 10)

سپس، سرانجام کسانی که اعمال بد انجام دادند، به جایی رسید که آیات خدا را تکذیب کردند و آن را به مسخره گرفتند.

گناه کاران باید همان گونه که هنگام بیماری جسم، به سرعت برای درمان به پزشک مراجعه می کنند، نسبت به آسیب های گناه نیز احساس خطر کنند و به سرعت، وارد مدار نورانی توبه و انابه شوند. گناه کار باید به محض بیرون آمدن از چاه غفلت و آگاه شدن از وضع ناهنجار خویش، تمام گناهان درونی و برونی را ترک کند و از بندگی شیطان و هوا، دست بردارد.(1) خداوند در آیه ای از قرآن، مؤمنان را به همین فوریت فرامی خواند و می فرماید:

وَ سارِعُوا إِلی مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ. (آل عمران: 133)

به جانب مغفرت پروردگارتان و بهشتی بشتابید که عرض آن، عرض آسمان ها و زمین است و برای اهل تقوا آماده شده است.

گناه کار باید به این حقیقت توجه داشته باشد که با ترک توبه، به شمار ستم کاران وارد می شود و ستم کاران از رحمت و محبت الهی بی بهره اند که: «وَ مَنْ لَمْ یَتُبْ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ. و آنها که توبه نکنند، ستمگر هستند.» (حجرات: 11) گناه کار مورد نفرت و خشم خداوند و پیامبران و اولیای الهی است، چنان که حضرت عیسی علیه السلام به حواریون می فرماید:

یا مَعْشَرَ الْحَواریِّینَ تَحَبَّبُوا إِلَی اللّه بِبُغْضِ أَهْلِ الْمَعاصِی وَ تَقَرَّبُوا إِلَی اللّهِ بِالتَّباعُدِ مِنْهُمْ وَالْتَمِسُوا رِضاهُ بِسَخَطِهِمْ.(2)

ص: 60

ای یاران! با دشمنی و کینه نسبت به اهل گناه، خود را محبوب خدا کنید و با دوری جستن از آلودگان، به خداوند نزدیک شوید و خشنودی حق را از خشم نسبت به گناه کاران بجویید.

گناه کار باید با آگاهی از وضع خویش، هر چه سریع تر خود را برای توبه از گناه آماده کند و با امید و دل گرمی به رحمت حق، از دام گناه بیرون آید. گناه کار باید بداند در صورتی که به شست وشوی درون و برونش از آلودگی گناه اقدام نکند، از رحمت و آمرزش الهی بی بهره خواهد بود که «غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْبِ شَدیدِ الْعِقابِ؛ خداوند، بخشنده گناه و پذیرنده توبه گناه کار و دارای عقابی شدید است». (مؤمن: 3)

همچنین خداوند مهربان در آیه ای دیگر از قرآن مجید، راه نجات را به گناه کاران می نمایاند و می فرماید:

قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللّهِ إِنَّ اللّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ. (زمر: 53)

به بندگانم، آنان که بر خود اسراف کردند، بگو از رحمت خدا ناامید نباشید. خداوند تمام گناهان را می آمرزد. همانا او آمرزنده مهربان است.

شخصی که در حال احتضار و بدرود گفتن دنیاست، کنار می رود و عزرائیل را می بیند. در این هنگام می گوید: «ای فرشته مأمور مرگ! یک روز مرگ مرا به تأخیر بینداز تا از خدایم در این یک روز عذر بخواهم و از کردار بد گذشته ام توبه کنم و عمل صالحی را توشه بردارم.» پیک مرگ می گوید: «روزها در حق تو تمام شده است.» محتضر می گوید: «دست کم یک ساعت به من مهلت بده.» پیک مرگ می گوید: «ساعت ها نیز در حق توفانی شده است.» در این هنگام در توبه به رویش بسته می شود و وی را با روح گناه کارش به سوی آتش می برند و غصه و ناامیدی را جرعه جرعه می نوشد و از اینکه عمر خویش را ضایع کرده است، در دل، گرفتار حسرت و پشیمانی می شود».(1)

2. خطر دوم این است که اگر گناه کار در امر توبه تأخیر کند، گناهانش انباشته می شود و چه بسا به شقاوت و قساوت دل وی می انجامد. وقتی گناه در دل انباشته شد، درمان و زدودن آن بسیار دشوار می شود. امام صادق علیه السلام به نقل از پدر بزرگوارشان امام باقر علیه السلام می فرماید:

ما مِنْ شَیْ ءٍ اَفْسَدَ لِلْقَلْبِ مِنْ خَطِیئَةٍ اِنَّ الْقَلْبَ لَیُواقِعُ الْخَطِیئَةَ فَلا تَزالُ بِهِ حَتّی تَغْلِبَ عَلَیْهِ فَیُصَیِّرَ أَعْلاهُ أَسْفَلَهُ.(2)

هیچ چیز بدتر از گناه، قلب را فاسد نمی کند. چون دل با گناه به ستیز برمی خیزد، همیشه قلب با گناه در ستیزه جویی و دشمنی است تا اینکه بر قلب پیروز می شود. آن گاه ارزش ها را به ضد ارزش ها تبدیل می کند. گناه، قلبی را که باید در بالاترین رتبه معنوی باشد، به پایین ترین رتبه می رساند.

3. از دیگر پی آمدهای تأخیر در توبه، این است که اگر فرد گنه کار توبه را به تأخیر اندازد، چه بسا عمل صالح او نیز مقبول درگاه حق نگردد؛ زیرا به نص قرآن،

ص: 62

خدای متعال تنها اعمال پرهیزکاران را می پذیرد: «إِنَّما یَتَقَبَّلُ اللّهُ مِنَ الْمُتَّقِینَ؛ [گناه کاری که همچنان معصیت می کند، نماز و روزه اش] نیز پذیرفته نمی شود مگر اینکه توبه کند.» (مائده: 27) ازاین رو، باید زمان توبه و استغفار را از دست نداد و به ویژه زمان هایی که درهای رحمت الهی باز است، از این فرصت استفاده کرد. با توبه و استغفار، گرد گناهان از دل و روح پاک می گردد و موانع رسیدن به کمال از سر راه برداشته می شود. حضرت علی علیه السلاممی فرماید:

عَلَیْکُمْ فِی شَهْرِ رَمَضانَ بِکَثْرَةِ الدُّعاءِ وَ الْإِسْتِغْفارِ فَأَمَّا الدُّعاءُ فَیُدْفَعُ بِهِ عَنْکُمُ الْبَلاءُ وَ أَمَّا الْإِسْتِغْفارُ فَتُمْحی بِهِ ذُنُوبُکُمْ.(1)

در ماه رمضان، بسیار دعا و استغفار کنید؛ زیرا دعا سبب دفع بلا و گرفتاری می شود و استغفار نیز گناهان را نابود می سازد.

خداوند درهای توبه را به روی همه انسان ها با هر نوع گناه و آلودگی گشوده است تا گناه کار با پشیمانی از گذشته و تصمیم بر ترک گناه و تسلیم در برابر فرمان های الهی و پیروی از احکام دینی، به سوی خداوند باز گردد، پیش از آنکه گرفتار عذاب ابدی شود، چنان که در قرآن آمده است.

وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ثُمَّ لاتُنْصَرُونَ، وَاتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً وَ أَنْتُمْ لاتَشْعُرُونَ. (زمر: 54 و 55)

و به درگاه پروردگارتان باز گردید و تسلیم امر او شوید، پیش از آنکه عذاب خدا فرا رسد و سپس از سوی هیچ کس یاری نشوید و از بهترین دستورهایی که از طرف پروردگارتان بر شما نازل شده، پیروی کنید، پیش از آنکه عذاب الهی ناگهان بر شما فرود آید، در حالی که از آن آگاه نباشید.

ص: 63

می کنند، چنان که خداوند می فرماید:

وَ لَوْ تَری إِذِ الْمُجْرِمُونَ ناکِسُوا رُؤسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحًا. (سجده: 12)

تو را عبرت است آن گاه که مجرمان را نزد پروردگارشان سرافکنده بینی؛ گویند ای پروردگار ما! دیدیم و شنیدیم. اکنون ما را باز گردان تا کاری شایسته کنیم.

خداوند به سبب رحمت بر بندگانش و دوست داشتن آنها، پرداخت صدقه در راه خود را راهی از راه های توبه قرار داده است؛ زیرا صدقه، توبه مالی است و هر دو، مطهر هستند، چنان که خداوند می فرماید:

أَلَمْ یَعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ هُوَ یَقْبَلُ التَّوْبَةَ عَنْ عِبادِهِ وَ یَأْخُذُ الصَّدَقاتِ وَ أَنَّ اللّهَ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِیمُ. (توبه: 104)

آیا ندانسته اند که خداوند، توبه را از بندگانش می پذیرد و صدقه را می گیرد و تنها خداوند است که بسیار توبه پذیر و بخشاینده است.

خداوند به بندگانش لطف می ورزد و آنها را به توبه تشویق می کند تا با حسنات گرامی شان دارد. در این صورت، آنها از خدا آمرزش می طلبند و به ترک گناه و آمرزش امید دارند که خداوند بنده ای را که بر دعا اصرار ورزد، دوست دارد و می فرماید: «وَ اسْتَغْفِرِ اللّهَ إِنَّ اللّهَ کانَ غَفُورًا رَحِیمًا؛ از خدا آمرزش بخواه که خداوند، غفور و رحیم است.» (نساء: 106) پس باید توبه کنیم و چنان آماده مرگ باشیم که گویی اجل، لحظاتی بعد به سراغ ما خواهد آمد.

بنا بر آموزه ها و روایت های اسلامی، کسانی که به سبب گناه می میرند، بیشتر از کسانی هستند که با اجل فوت می کنند و کسانی که در پرتو احسان می زیند، از کسانی که با عمر طولانی زندگی می کنند، بیشتر هستند.(1)

ص: 65

رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا فی أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِریِنَ. (آل عمران: 147)

خدایا! گناهان ما را و زیاده روی های ما را در کارها بیامرز و ما را ثابت قدم گردان و ما را در برابر کافران یاری کن.

می کند:

إِلهِی! لَئِنْ طالَبْتَنِی بِذَنْبِی لَأُطالِبَنَّکَ بِکَرَمِکَ وَ لَئِنْ طالَبْتَنِی بِجَرِیرَتِی لَأُطالِبَنّکَ بِعَفْوِکَ.(1)

بار الها! اگر گناهم را مطالبه کنی، من کرمت را مطالبه می کنم. بار الها! اگر گناهم را مایه مطالبه بخوانی، من گذشتت را طلب خواهم کرد.

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقانًا وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ. (انفال: 29)

اگر تقوای الهی پیشه کنید، خداوند برای تشخیص حق از باطل، به شما روشن بینی می دهد و گناهانتان را می بخشد و شما را می آمرزد.

إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ نُدْخِلْکُمْ مُدْخَلاً کَریمًا. (نساء: 31)

اگر از گناهان کبیره که از آن نهی شده اید، بپرهیزید، گناهان صغیره شما را خواهیم بخشید.

به این ترتیب، درهای مغفرت الهی از هر سو به روی بندگان باز است که به هفت در آن، به استناد از هفت آیه قرآن اشاره شد.(1)

وَ لْیَعْفُوا وَ لْیَصْفَحُوا أَ لا تُحِبُّونَ أَنْ یَغْفِرَ اللّهُ لَکُمْ وَ اللّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ. (نور: 22)

البته باید گذشت و چشم پوشی کنند. آیا دوست ندارید خداوند گناه شما را بیامرزد؟

خداوند متعال در آیه ای دیگر، اهل تقوا را این گونه معرفی کرده است:

الَّذینَ یُنْفِقُونَ فِی السَّرّاءِ وَ الضَّرّاءِ وَ الْکاظِمینَ الْغَیْظَ وَ الْعافینَ عَنِ النّاسِ وَ اللّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنینَ. (آل عمران: 134)

[پرهیزکاران]، هنگام خشم، آتش خشم را در باطن فرومی نشانند و از کسانی که با آنان بد کرده اند، می گذرند و عفوشان می کنند و [آنان را از احسان خویش برخوردار می سازند ]و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

در روایتی از رسول رحمت، حضرت محمد صلی الله علیه و آله نیز آمده است:

تَجاوَزُوا عَنْ ذُنُوبِ النّاسِ یَدْفَعِ اللّهُ عَنْکُم بِذلِکَ عَذابَ النّارِ.(1)

از گناهان مردم بگذرید که خداوند به پاداش این عمل، آتش قیامت را از شما دفع می کند.

حضرت علی علیه السلام نیز می فرماید:

شَرُّ النّاسِ مَنْ لایَعْفُو عَنِ الْهَفْوَةِ وَ لایَسْتُرُ الْعَوْرَةَ.(2)

بدترین مردم کسی است که نه از اشتباه دیگران می گذرد و نه راز آنان را می پوشاند.

امید به عفو الهی، همراه با خوف و رجا

خداوند در قرآن کریم، امیدوار بودن به فضل و رحمت خویش را یک ارزش بزرگ معرفی می کند و می فرماید:

وَ لَوْ لا فَضْلُ اللّهِ عَلَیْکُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَکی مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَدًا. (نور: 21)

ص: 70

اگر فضل و رحمت خداوند شامل حال انسان ها نبود، هیچ کس از پلیدی و آلودگی [گناهان] رهایی نمی یافت.

امام جواد علیه السلام نیز می فرماید:

الثِّقَةُ بِاللّهِ تَعالی ثَمَنٌ لِکُلِّ غالٍ وَ سُلَّمّ إِلی کُلِّ عالٍ.(1)

اطمینان به خداوند، قیمت هر متاع عالی و گران و نردبان بلندی برای رسیدن به هر نقطه رفیع و عالی است.

خداوند متعال در قرآن کریم، همواره از آمرزش گناهان سخن گفته و به مردم وعده گذشت و آمرزش داده و این آمرزش را وابسته به مشیت خود کرده و فرموده است:

إِنَّ اللّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ. (نساء: 48)

خداوند گناه کسی را که به او شرک ورزیده است، نمی آمرزد، ولی غیر از شرک را درباره هر کس که بخواهد، می آمرزد.

با این حال، بنده خدا باید همواره خود را میان خوف و رجا نگه دارد که امام صادق علیه السلاممی فرماید:

لا یَکُونُ الْعَبْدُ مُؤمِنا حَتّی یَکُونَ خائِفا راجِیا.(2)

بنده خدا به مقام ایمان نمی رسد تا آنکه واجد خوف و رجا شود.

حضرت موسی بن جعفر علیه السلام نیز فرمود:

ای هشام! مسلمان به مقام ایمان نمی رسد تا آنکه ترسان و امیدوار باشد و به مقام خوف و رجا نمی رسد مگر آنکه بر اساس ترس و امیدش عمل کند.(3)

ازاین رو، باید بنده خدا از گناهان خویش آمرزش بخواهد و به این سفارش

ص: 71

رسول گرامی اسلام عمل کند که فرمود:

أَکْثِروا مِنَ الْأِسْتِغفارِ فِی بُیُوتِکُم وَ فِی مَجالِسِکُمْ وَ عَلی مَوائِدِکُم وَ فِی اَسْواقِکُم وَ فِی طُرُقِکُم و أَیْنَما کُنْتُم فَإِنَّکُمْ لا تَدْرُونَ مَتی تَنْزِلُ الْمَغْفِرَةُ.(1)

بسیار استغفار کنید، در منزلتان، در مجالستان، در کنار سفره طعامتان، در بازارها، در رهگذرهایتان و هرجا هستید؛ زیرا شما نمی دانید که مغفرت حضرت باری تعالی چه وقت نازل می شود.

بنده گناه کار با اینکه وسیله کسب رضایت الهی را در اختیار دارد، نباید هیچ گاه از رحمت الهی ناامید شود. امام علی علیه السلام آنجا که می فرماید: «عجب از کسی است که ناامید می شود، آن که وسیله محو گناه در اختیار دارد.» عرض شد: آن وسیله چیست؟ حضرت فرمود: «استغفار».(2)

گناه کار در پرتو این استغفار و مراقبت رفتار خویش، سرانجام به وعده الهی دست می یابد، همان بشارتی که در آیه 34 و 35 سوره فاطر آمده و فرموده است:

وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ الَّذی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ.

پس از آنکه بهشتیان در جایگاه خود مستقر شدند، می گویند: حمد برای خداوندی است که اندوه را از [دل] ما زایل کرد که پروردگار ما بخشنده و قدردان است. او خداوندی است که از فضل و رحمت خود، ما را در اقامت گاه دایمی وارد کرد.

تمام عوامل و زمینه های هدایت برای او، راه توبه از گناهان را نیز برای او بازگذاشته است. اگر انسان از روی غفلت یا به دلیل غلبه غرایز نفسانی و وسوسه های شیطان، مرتکب گناه و انحراف از صراط مستقیم شد، می تواند با جبران آن کوتاهی، وجود خود را از آثار آن گناهان پاک سازد و از بخشش الهی ناامید نگردد. آن گاه که انسان ها بر اثر آلوده شدن به گناه و کوتاهی در ادای وظایف و مسئولیت هایشان، دچار اضطراب شدید و ناامیدی شدند، خداوند متعال خطاب به پیامبرش فرمود:

به آن دسته از بندگانم که بر خودشان ستم روا داشته اند، بگو از رحمت الهی ناامید نشوند؛ زیرا خدا همه گناهان را می آمرزد. به درستی که او خدای بخشنده و مهربان است. (زمز: 53)

توبه از گناهان، افزون بر از بین بردن آثار گناهان، سبب محبوبیت انسان در پیشگاه خداوند متعال نیز می شود. در آیه ای از قرآن آمده است: «به درستی که خداوند توبه کنندگان را دوست دارد.» (بقره: 222) رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز می فرماید: «هیچ موجودی در پیشگاه خداوند متعال، محبوب تر از مرد یا زن توبه کننده نیست».(1)

بر اساس آیات قرآنی، توبه، وسیله نجات از عذاب الهی است. از جمله در آیه 33 سوره انفال آمده است:

ای پیامبر! مادامی که تو در میان این امت حضور داری، خداوند آنان را عذاب نخواهد کرد. همچنین خداوند آنها را تا زمانی که اهل توبه و استغفار باشند، گرفتار عذاب نمی سازد.

در روایتی از امیرمؤمنان علی علیه السلام، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، امان از عذاب الهی معرفی گشته و در کنار آن، از دیگر وسیله هدایت؛ یعنی استغفار و توبه نیز یاد شده است. ایشان می فرماید:

ای مردم! حالا یکی از دو امان از عذاب الهی، از میان شما رخت بر بست.

ص: 73

(منظور پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است). از این پس، مراقب باشید امان دیگر را که همان توبه و استغفار است، فرو نگذارید.(1)

توبه، از نعمت هایی است که تا عنایت و توجه ویژه خداوند شامل حال بنده ای نشود، وی موفق به آن نمی شود. خداوند متعال در آیه ای از سوره توبه در اشاره به موفق شدن برخی افراد به توبه می فرماید: «پس خداوند به آنان توفیق توبه داد تا توبه کنند. بی تردید، خداوند توبه پذیر مهربان است.» (توبه: 118) علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر این آیه می نویسد:

هر توبه و بازگشت بنده به سوی خداوند، به دو بازگشت از خداوند به سوی بنده نیاز دارد؛ زیرا توبه، عمل پسندیده ای است که محتاج به نیروست و نیرودهنده هم خداست. پس توفیق کار خیر را اول خدا عنایت می کند تا بنده اش قادر به توبه شود و از گناه خود برگردد. بعد از آن هم که موفق به توبه شد، محتاج تطهیر از آلودگی گناهان و آمرزش است و از آنجا نیز بار دیگر مشمول عنایت و رحمت خداوند قرار می گیرد.(2)

از دیدگاه قرآن، اگرانسان با وجود باز بودن راه بازگشت از گناه و انجام توبه، از این کار سر باز زند، بر خود ستم کرده و از ستم کاران است.(3) خداوند هیچ گونه بهانه ای را در ترک توبه نمی پذیرد؛ زیرا اگر توبه نکردن گناه کار به دلیل ناامید بودن او از رحمت خداوند باشد، باید بداند که ناامیدی از رحمت خدا، از ویژگی های کافران است.(4)

خداوند درهای توبه را به سوی بندگان باز گذاشته است تا چنانچه از روی غفلت، جهالت یا وسوسه های شیطانی، دچار گناه شدند، از رحمت او ناامید نشوند

ص: 74

و بدانند خداوند چنان مهربان است که توبه توبه کنندگان را می پذیرد. افزون بر آن، آنها را به مقام والایی می رساند، چنان که پروردگار متعال در آیه ای از قرآن می فرماید: «خداوند به آنانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده اند، وعده آمرزش و پاداش بزرگی داده است.» (مائده: 9) خداوند در آیه ای دیگر، برای تشویق بیشتر مؤمنان به توبه و استغفار می فرماید: «هرگز از رحمت بی پایان خداوند ناامید نباشید که هرگز جز کافران، هیچ کس از رحمت خدا ناامید نیست». (یوسف: 87)

یکی از آثار توبه آن است که بدی ها را به نیکی تبدیل می کند. در سوره فرقان آمده است: «کسانی که توبه کنند و ایمان آورند و کارهای نیک انجام دهند، خداوند بدی های آنها را به نیکی تبدیل می کند و به راستی خداوند، آمرزنده و مهربان است.» (فرقان: 70) امام صادق علیه السلام نیز در تفسیر این آیه فرمود: «این آیه درباره مؤمنان حقیقی است که به حقیقت، از گناهانشان توبه کرده باشند.»(1) ایشان در کلامی دیگر می فرماید:

خداوند عزوجل به حضرت داوود علیه السلام وحی فرمود: «ای داوود! هرگاه بنده مؤمن من گناهی کند و سپس از آن گناه برگردد و هنگام یاد کردن از آن گناه، از من شرمنده شود، او را می آمرزم و آن گناه را از یاد فرشته های مأمور ثبت اعمال بندگان می برم و آن را به نیکی تبدیل می کنم».(2)

روز قیامت، روز آشکار شدن حقایق و بالارفتن پرده هاست، به گونه ای که تمام انسان های گناه کار در این روز به سبب گناهانی که مرتکب شده اند، رسوا خواهند شد و زشتی کارهایشان بر همگان آشکار می شود. خداوند متعال به برکت توبه حقیقی، پرده آمرزش خود را بر کارهای گناه کاران می کشد و آنها را از رسوا شدن نزد مردم به ویژه نزد اولیای الهی حفظ می کند. افزون بر آن، خداوند به پاس این

ص: 75

عمل نیک، نور ایمان و عمل صالح را روشن کننده راه آنها در مسیر ورود به بهشت و رضوان الهی قرار می دهد. ازاین رو، توجه آنان به خدا بیشتر می شود و از درگاه او درخواست تکمیل نور ایمان و آمرزش کامل گناهانشان را خواهند کرد.(1)

توبه از گناه، در تقویت روح، تقویت اراده و حرکت به سوی خداوند مؤثر است. اگر کسی بخواهد سیر ملکوتی داشته باشد، منزل اول آن، «تخلیه» است و برای اینکه به نخستین منزل عرفان و سلوک برسد، توبه از گناهان، از مقدمات ضروری آن است.

بنا بر آموزه های دینی برگرفته از آیات و روایات، توبه، آثار و نتایج ارزنده ای در دنیا و آخرت دارد. در آیات نورانی قرآن مجید، از جانب حضرت نوح علیه السلام در گزارش کار خود به خداوند از حال مردم زمان خویش آمده است:

فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفّارًا یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْرارًا وَ یُمْدِدْکُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنینَ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ جَنّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ أَنْهارًا. (نوح: 10 - 12)

پس به مردم گفتم از خداوند آمرزش بخواهید که او آمرزنده گناهان است. خداوند پس از توبه و انابه و استغفار شما، آب فراوان از آسمان بر شما می بارد و شما را با مال فراوان و فرزندان یاری می رساند و باغ های خرّم و نهرهای آب برای شما قرار می دهد.

در آیه ای دیگر از قرآن آمده است:

یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَی اللّهِ تَوْبَةً نَصُوحًا عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ. (تحریم: 8)

به سوی خدا توبه کنید؛ توبه ای خالص. باشد که خداوند گناهانتان را محو سازد و شما را به بهشت هایی وارد کند که زیر درختانش، نهرها

ص: 76

جاری است.

در روایتی آمده است مردی نزد امام حسن مجتبی علیه السلام رفت و از قحطی و گرانی شکایت کرد. حضرت به او فرمود: «از گناهانت استغفار کن.» فرد دیگری از تهی دستی به حضرت گله کرد. حضرت فرمود: «برای گناهت درخواست آمرزش کن.» دیگری به حضرت عرضه داشت: «دعا کن خداوند فرزندی به من عنایت کند.» امام حسن علیه السلام فرمود: «از گناهانت استغفارکن.» یاران به حضرت عرضه داشتند: شکایت ها و درخواست ها گوناگون بود، ولی شما همه افراد را به توبه و استغفار امر فرمودید. حضرت فرمود: «من این پاسخ را از جانب خود ندادم، بلکه از آیات سوره نوح، آنجا که [خداوند] سخن حضرت نوح علیه السلام را خطاب به مردم خویش بیان می فرماید: «اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ...»، استفاده و آنان را راهنمایی کردم که مشکل شما با توبه و استغفار حل می شود».(1) اسلام هیچ گاه انسان ها را محدود نساخته و در بن بست قرار نداده است. ازاین رو، باید همواره به پذیرش توبه امیدوار بود، چنان که در قرآن مجید آمده است:

وَ مَنْ یَعْمَلْ سُوءًا أَوْ یَظْلِمْ نَفْسَهُ ثُمَّ یَسْتَغْفِرِ اللّهَ یَجِدِ اللّهَ غَفُورًا رَحیمًا. (نساء: 110)

کسی که کار بدی انجام دهد یا به خود ستم کند، پس از خداوند آمرزش بخواهد، خدا را بسیار آمرزنده و مهربان خواهد یافت.

ص: 77

همسر فرعون، ملکه مملکت، دست از آیین فرعونی برداشته و به مذهب کلیم الهی درآمده است. هر چه فرعون و درباریانش برای بازگرداندن او، تبلیغ، تشویق و تهدید کردند، سودی نبخشید. آسیه حق را با قلب روشن خود و عقل حقیقت جویش پذیرفته و پوکی و پوچی باطل را درک کرده بود و نمی توانست حق و حقیقت را نادیده انگارد و به باطل باز گردد. چگونه می توانست خدا را با فرعون، حق را با باطل، نور را با تاریکی، درستی را با نادرستی، دنیا را با آخرت، بهشت را با دوزخ و سعادت را با شقاوت معامله کند؟

هر چه آسیه بر ایمان و توبه و انابه اش پافشاری می کرد، فرعون برای بازگرداندن وی به باطل، بیشتر می کوشید، ولی هر چه تلاش کرد، نتوانست بر آسیه چیره شود و در برابر ثابت قدمی او شکست خورد. ازاین رو، فرمان شکنجه آسیه را صادر کرد. به دستور فرعون، آسیه را به چهار میخ کشیدند و پس از شکنجه های سخت، محکوم به اعدام شد. سربازان سنگ دل، مأموریت یافتند سنگ گران و سنگینی را با قدرت و قوّت از بالا بر بدن او بیندازند، ولی آسیه برای رضای خدا و به دست آوردن سعادت دنیا و آخرت مقاومت کرد و زیر آن همه شکنجه، به حضرت محبوب متوسل شد.

وی به دلیل توبه نصوح، ایمان، جهاد، صبر، مقاومت، یقین و عزم محکمش در قرآن مجید، برای تمام اهل ایمان، مرد و زن، به عنوان نمونه معرفی شد تا باب هر عذری به روی هر گناه کاری در هر عصر و زمانی و در هر موقعیت و شرایطی بسته باشد و هیچ معصیت کاری بهانه نیاورد راهی به سوی توبه و انابه و ایمان و عمل صالح نداشته است. خداوند در آیه ای از قرآن می فرماید:

وَ ضَرَبَ اللّه ُ مَثَلاً لِلَّذِینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ اِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لی عِنْدَکَ بَیْتا فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنِی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنِی مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمِینَ. (تحریم: 11)

ص: 79

و خداوند برای آنان که اهل ایمانند، همسر فرعون را به عنوان نمونه معرفی کرد، هنگامی که گفت: پروردگارا! برای من در جوار رحمتت خانه ای در بهشت بناکن و مرا از فرعون و عمل او نجات بده و از طایفه ستمگران رهایی بخش.

عظمت این زن در سایه توبه و ایمان و صبر و مقاومت به جایی رسید که رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایتی فرمود:

اِشْتاقَتِ الْجَنَّةُ اِلی اَرْبَعٍ مِنَ النِّساءِ: مَرْیَمَ بِنْتِ عِمْرانَ، وَ آسِیَةَ بِنْتِ مُزاحِمٍ زَوْجَةِ فِرْعَوْنَ، وَخَدیجَةَ بِنْتِ خُوَیْلِدٍ زَوْجَةِ النَّبِیِّ فِی الدُّنْیا و الْآخِرَةِ، وَ فاطِمَةَ بِنْتِ مُحَمَّدٍ.(1)

بهشت، مشتاق چهار زن است: مریم، دختر عمران، آسیه، دختر مُزاحم و همسر فرعون، خدیجه، دختر خویلد و همسر پیامبر در دنیا و آخرت، و فاطمه علیهم السلام دختر محمد صلی الله علیه و آله.

دوم را فرستاد تا از آن مجلس خبری بیاورد، او نیز برنگشت. سومی را به دنبال خبر گرفتن فرستاد و از او خواست که برگردد و مانند آن دو نفر او را به انتظار نگذارد. او رفت و پس از اندک مدتی بازگشت و گفت: ای خاتون! این ناله و ماتم بدکاران و فریاد و نعره گنه کاران است!

شعوانه گفت: بهتر است که خود بروم و از آن مجلس خبر بگیرم. ازاین رو، نزدیک مجلس آمد. واعظی را دید که برای مردم سخن می گفت. ناگاه واعظ این آیه را تلاوت کرد: «اِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعیدٍ سَمِعُوا لَها تَغَیُّظا وَ زَفیرا وَ اِذا اُلْقُوا مِنْها مَکانا ضَیِّقا مُقَرَّنِینَ دَعَوْا هُنا لِکَ ثُبُورا؛ زمانی که آتش دوزخ، تکذیب کنندگان قیامت را از مکانی دور ببیند، خروش و فریاد دوزخ را از دور به گوش خود می شنوند. چون آن تبه کاران را در زنجیر بسته به محل تنگی از دوزخ دراندازند، در آن حال فریاد واویلا از دل برکشند». (فرقان: 12 و 13)

چون شعوانه این آیه را شنید و با قلب و جان به مفهوم آن توجه کرد، عربده ای کشید و گفت: ای گوینده! من یکی از گنه کارانم، من نامه سیاهم، من شرمنده و خجالت زده ام. آیا اگر توبه کنم، توبه ام در پیشگاه حق پذیرفته است؟ واعظ گفت: آری، گناهت بخشودنی است، گرچه به اندازه گناه شعوانه باشد! گفت: وای بر من که من خود شعوانه هستم. من چنان آلوده ام که گنه کار را به من مثل می زنند. ای واعظ! از این پس گناه نمی کنم و دامن آلوده نمی سازم و به مجلس اهل گناه قدم نمی گذارم. واعظ گفت: در این صورت خداوند نیز نسبت به تو ارحم الراحمین است.

شعوانه به حقیقت توبه کرد. اهل عبادت و بندگی شد. گوشت روییده از گناه بر بدنش، آب شد. دلش گداخت و سینه اش سوخت. پس در خود نگریست و گفت: آه! این دنیای من است، آخرتم چه خواهد شد؟ ناگاه در درونش صدایی شنید که

ص: 81

می گفت: ملازم درگاه باش تا ببینی در آخرت چه می بینی».(1)

از قضا چند روزی از جوان خبری نشد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله سراغ او را گرفت. مردی گفت: امروز او را دیدم که بسیار بیمار بود. گویا روزهای آخر عمرش را سپری می کرد. حضرت با تعدادی از یارانش به عیادت جوان آمد. سپس جوان را صدا زد. جوان دو دیده اش را گشود و گفت: لبیک یا اباالقاسم! حضرت فرمود: «بگو اَشْهَدُ اَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّه ُ وَ أَنِّی رَسُولُ اللّه ِ.» جوان، نگاهی به چهره خشمگین پدرش انداخت و چیزی نگفت. پیامبر دوباره او را به شهادتین دعوت کرد. باز هم جوان به پدرش نگریست و سکوت کرد. رسول خدا صلی الله علیه و آلهبرای بار سوم او را به توبه از یهودیت و گفتن شهادتین دعوت کرد. جوان باز هم به چهره پدرش نگاه کرد. پدر گفت: «اگر میل داری بگو و اگر علاقه نداری، نگو.» جوان شهادتین گفت و از دنیا رفت. پیامبر به پدر آن جوان فرمود: او را به ما واگذار. سپس به اصحاب دستور داد او را غسل دهند و کفن کنند و نزد ایشان بیاورند تا پیامبر بر وی نماز بخواند. آن گاه خود، از خانه یهودی خارج شد، در حالی که می گفت: خدا را سپاس می گویم که امروز انسانی را به وسیله من از آتش دوزخ نجات داد».(1)

وی را نزد پیامبر بردند. به پیامبر عرضه داشت: اسلام را به من عرضه کن. حضرت فرمود: «اَشْهَدُ اَنْ لا إِلهَ إِلاَّ اللّه ُ وَ أَنِّی مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللّه ِ.» گفت: به این دو حقیقت اقرار کردم. حضرت فرمود: «نمازهای پنج گانه را بخوان و روزه ماه رمضان را بگیر.» مرد گفت: پذیرفتم. پیامبر فرمود: «حج به جای آور، زکات بپرداز و از جنابت، غسل کن.» گفت: پذیرفتم. آن گاه با پیامبر و مسلمانان همراه شد. در میان راه، شتر مرد بادیه نشین عقب ماند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پس از اینکه از ماجرا آگاه شد، ایستاد و درباره مرد بیابانی از اصحابش پرسید. اصحاب به عقب برگشتند و به جست وجوی وی پرداختند. ناگاه دیدند پای شتر او به گودالی از گودال های لانه موش صحرایی فرو رفته و گردن مرد بادیه نشین و شتر، شکسته است و هر دو از بین رفته اند. ماجرا را به رسول خدا صلی الله علیه و آلهخبر دادند. پیامبر دستور داد خیمه ای برپا کنند و او را غسل دهند. پس از اینکه غسل داده شد، پیامبر با دست خود وی را کفن کرد. آن گاه به یارانشان فرمود: این مرد بادیه نشین در حال گرسنگی از دنیا رفت. او کسی است که ایمان آورد و ایمانش به ستم و گناه آلوده نشد. حورالعین با میوه های بهشتی به جانب او شتافتند و دهانش را از آن میوه ها پر کردند. [شنیدم که ]حورالعینی می گفت: یا رسول اللّه! مرا از همسران او قرار ده و آن دیگر می گفت مرا قرار ده.(1)

برخیز و این بت های بی جان را واگذار که پرستش آنان برای تو سود و زیانی ندارد. خادم به شقیق گفت: اگر انسان را خدای حیّ، عالم، قادر و آگاهی است که قدرت دارد تو را در شهر و دیار خودت روزی دهد، چرا تصمیم گرفته ای همه عمر خود را برای به دست آوردن پول خرج کنی و اوقات گران بهای عمرت را در این شهر و آن شهر نابود سازی؟

شقیق از نهیب خادم بت خانه بیدار شد و از مادی گری و دنیاپرستی دست شست و توبه کرد و از عارفان بزرگ روزگار شد. وی می گوید:

از هفتصد دانشمند، پنج مسئله پرسیدم. همه یکسان پاسخ گفتند. پرسیدم: عاقل کیست؟ گفتند: کسی که عاشق دنیا نیست. گفتم: زیرک کیست؟ گفتند: کسی که به دنیا مغرور نشود. پرسیدم: ثروتمند کیست؟ گفتند: کسی که به داده حق رضایت دهد. گفتم: تهی دست کیست؟ گفتند: آن کسی که زیاده طلب است. پرسیدم: بخیل کیست؟ گفتند: کسی که حق خدا را در مالش، از محتاجان دریغ می کند.(1)

ببرم، راستی تو مرا برد. در چهره اش ندامت آشکار شد. دریافتم که در درونش از وضع گذشته خود توبه کرده است. از مرکب پیاده شد و به من گفت: سوار شو. گفتم: به سواری نیاز ندارم. بسیار اصرار کرد. پس سوار شدم و وی به دنبال من پیاده به راه افتاد. وقتی به میقات رسیدیم، مُحْرِم شد. آن گاه به جانب حرم شتافت و تمام اعمال حج را در کنار من به جای آورد و سپس از دنیا رفت».(1)

حضرت توضیح دادم. امام فرمود: «چون به کوفه برگردی، به دیدارت می آید. از قول من به او بگو اگر کارهای زشت خود را ترک کند، از لهو و لعب دست بردارد و با تمام گناهانش قطع رابطه کند، بهشت را برایش ضامن می شوم.» چون به کوفه برگشتم، به دیدنم آمد. سلام و پیام امام صادق علیه السلام را به او رساندم. همسایه ام با تعجب گفت: آیا امام صادق علیه السلام به من سلام رسانده و به شرط توبه از گناه، بهشت را برای من ضامن شده است؟ سوگند خوردم که جز حقیقت نگفته ام و پیام و سلام امام را به وی رسانده ام.

پس از شنیدن سخنانم، به خانه اش رفت. چند روزی که گذشت، پیام داد می خواهد مرا ببیند. به در خانه اش رفتم و در زدم. در حالی که لباسی به تن نداشت، در را بر من گشود و گفت: ای ابوبصیر! آنچه در اختیارم بود، به محل معیّن رساندم، از تمام احوال حرام سبک شدم و با تمام گناهانم قطع رابطه کردم.

از آن پس، گاهی به دیدنش می رفتم و اگر مشکلی داشت، به او کمک می کردم. یک روز باخبر شدم بیمار شده است. به عیادتش رفتم. بیماری اش شدت گرفت و به حال احتضار افتاد. از شدت بیماری برای لحظه ای بی هوش شد. چون به هوش آمد، در حالی که لبخند به لب داشت، گفت: ای ابوبصیر! امام صادق علیه السلامبه وعده اش وفا کرد و سپس از دنیا رفت.

در آن سال به حج رفتم و پس از انجام مناسک حج، برای زیارت قبر پیامبر و ملاقات با امام صادق علیه السلامبه مدینه رفتم. چون به محضر امام رسیدم، حضرت به من فرمود: ای ابو بصیر! من به وعده ای که به همسایه ات داده بودم، وفا کردم.(1)

یک بار، مسافر به مشهد می برد، روایت کرده است:

«قرار بود اوایل هفته بعد به همراه سی مسافر به زیارت حضرت رضا علیه السلام برویم. شب چهارشنبه، امام رضا علیه السلامرا در خواب دیدم. حضرت با محبتی خاص به من فرمود: «در این سفر، ابراهیم جیب بر را همراه خود بیاور.» از خواب بیدار شدم و تعجب کردم و به فکر فرو رفتم چرا حضرت از من خواست چنین شخص فاسق و فاجری را که در میان مردم، به بدنامی شهرت دارد، به مشهد ببرم. خوابم را جدی نگرفتم. شب بعد همان خواب را بدون کم و زیاد دیدم، ولی باز به آن توجه نکردم. شب سوم در عالم رؤیا امام رضا علیه السلامرا خشمگین دیدم که با حالتی خاص به من فرمود: «چرا در این زمینه اقدام نمی کنی؟»

صبح که شد، به پاتوق افراد شرور و فاسد رفتم. ابراهیم را در میان آنان دیدم. نزدش رفتم و پس از سلام، او را برای زیارت مشهد دعوت کردم. با شگفتی با دعوتم روبه رو شد و گفت: حرم امام رضا علیه السلام جای من آلوده نیست.

آنجا مرکز اجتماع اهل دل و پاکان است. مرا از این سفر معاف دار. پافشاری کردم، ولی نپذیرفت تا اینکه با عصبانیت گفت: خرج این سفر را ندارم. اکنون تمام سرمایه من سی ریال پول حرامی است که از کیسه پیرزن فقیری دزدیده ام. به او گفتم: از تو مخارج سفر نمی خواهم. تو در این سفر مهمان منی. با شنیدن این حرف، پیشنهاد مرا پذیرفت و قرار شد روز یک شنبه همراه با کاروان حرکت کند.

کاروان به راه افتاد، مسافران از بودن شخصی مانند ابراهیم جیب بر در این جمع تعجب کرده بودند، ولی هیچ کس جرئت سؤال و جواب درباره این مسافر را نداشت.

در میانه راه، نرسیده به منطقه زیدر که منطقه ای ناامن و محل حمله ترکمن ها به زایران بود، راهزنی عرض جاده را بسته بود. ازاین رو، ماشین توقف کرد. راهزن بالا آمد و خطاب به تمام مسافران گفت: هرچه پول دارید، در این کیسه بریزید و در

ص: 88

برابر من ایستادگی نکنید که شما را می کشم. سپس پول راننده و تمام مسافران را گرفت و رفت و ما همچنان به راه خود ادامه دادیم تا به زیدر رسیدیم و کنار قهوه خانه ای توقف کردیم. مسافران پیاده شدند و در حالی که غم و اندوه جان کاهی بر آنان سایه انداخته بود، کنار هم نشستند. راننده از اینکه مخارج خود و پول بنزین و دیگر مخارج ماشین را نداشت، بیشتر ناراحت بود و گفت: رسیدن ما به مقصد، بسیار مشکل به نظر می رسد. ناگاه ابراهیم جیب بر جلو آمد و به راننده گفت: آن راهزن چه مقدار از پول تو را دزدیده است؟ راننده مبلغی را گفت و ابراهیم آن مبلغ را به او پرداخت. سپس از تک تک مسافران مبلغ ربوده شده از آنان را پرسید و به هر کدام هر مبلغی را که گفتند، پرداخت و فقط سی ریال باقی ماند که گفت: این هم مبلغ ربوده شده از من بود که سهم خود من است. همه شگفت زده شدند و از او پرسیدند: این همه پول را از کجا آورده ای؟ گفت: وقتی آن راهزن پول ها را گرفت و خواست از ماشین پیاده شود، بی آنکه متوجه شود، جیب او را زدم. این پول ها، پول خود شماست. با شنیدن این ماجرا، بلند بلند گریستم. ابراهیم گفت: پول تو را هم که برگرداندم. پس چرا گریه می کنی؟ خوابم را که سه شب پیاپی دیده بودم، برای او تعریف کردم و گفتم که از فلسفه این خواب بی خبر بودم تا اکنون فهمیدم که دعوت حضرت رضا علیه السلام از تو بی دلیل نبوده است. امام می خواست به دست تو این خطر را از ما دور کند. حال ابراهیم با شنیدن سخنان من دگرگون شد و به شدت گریست. این حال تا رسیدن به تپه سلام، جایی که نور گنبد بارگاه ملکوتی امام رضا علیه السلامدیده مسافران را روشن می کند، ادامه داشت. سپس ابراهیم گفت: زنجیری به گردن من بیندازید و مرا با همین حالت به حرم ببرید. آنچه می خواست، انجام دادیم. وقتی به حرم رسیدیم، توبه کرد و پول پیرزن ناشناس را در ضریح انداخت و امام رضا علیه السلام را شفیع خود قرار داد تا گناهان گذشته اش بخشیده شود و از آن پس، مقیم کوی یار شد».

ص: 89

بنابراین، ظرف را در دستم نگاه داشتم تا بیدار شدند. تو از همه کارهای من آگاهی. پس از اینکه سخن وی تمام شد، ناگاه تمام سنگ از دهانه غار کنار رفت و هر سه نجات پیدا کردند».(1)

زد: ای کاروانیان! بشارت باد شما را که این دزد خطرناک و این راهزن آلوده توبه کرد.

آورده اند که او پس از توبه، هر روز به دنبال صاحبان اموال غارت شده می رفت و از آنان حلالیت می طلبید.(1) فضیل پس از مدتی از عارفان بزرگ شد و به تربیت مردم برخاست و کلماتی حکیمانه از خود به یادگار گذاشت.

غسّان به من داد. سلطان نوشته بود: اگر پیامبر تو را از خود رانده است، به جانب ما حرکت کن. چنان ناراحت شدم که گفتم: خدایا! کار به جایی رسیده است که دشمنان اسلام در من طمع کرده اند».

آنها همچنان در انتظار قبولی توبه شان به سر می بردند. وقتی این انتظار طولانی شد و از جانب حق آیه یا پیامی که نشان دهنده قبولی توبه آنان باشد، نرسید. فکری به ذهن یکی از آنان رسید و به دو نفر دیگر گفت: برادران، اکنون که تمام مردم حتی زنان و فرزندانمان با ما قطع رابطه کرده اند، بیایید ما سه نفر نیز با یکدیگر قطع رابطه کنیم شاید از جانب حق فرجی و گشایشی در کار ما ایجاد شود. ازاین رو، از یکدیگر جدا شدند و هر یک به گوشه ای از کوه رفتند و به عبادت پرداختند و به پیشگاه خداوند اشک ندامت ریختند و با قلبی شکسته از خداوند آمرزش خواستند. سرانجام پس از پنجاه روز توبه و انابه و سوز و گداز و راز و نیاز، این آیه شریفه که سند قبولی توبه آنان بود، نازل شد:(1)

وَ عَلَی الثَّلاثَةِ الَّذِینَ خُلِّفُوا حَتّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْاَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ اَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا اَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللّه ِ اِلاّ اِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا اِنَّ اللّه َ هُوَ التَّوّابُ الرَّحِیمُ. (توبه: 118)

و نیز آن سه نفر که از جنگ باز ماندند تا جایی که زمین با همه وسعتش بر آنان تنگ شد و جایی در وجود خویش برای خود نمی یافتند و دانستند که پناه گاهی از خدا جز به سوی خدا نیست، در آن وقت خداوند مهربان آنان را مشمول رحمت خود ساخت و توبه آنان را پذیرفت که خداوند توبه پذیر و مهربان است.

حرّ بن یزید از سپاهیان ابن زیاد بود، ولی سرانجام به سپاه امام حسین علیه السلام پیوست. حر، جوان مردی آزاده بود که از فرمان ستمگران سرپیچید و در برابر آنان قیام کرد و از خود پایداری نشان داد تا به شهادت رسید.

حر از خاندان سرشناس و نام آور عرب و از سران کوفه به شمار می رفت و از افسران ارشد سپاه یزید بود. امیر کوفه از موقعیت وی استفاده کرد و او را به فرماندهی هزار سوار به سوی امام حسین علیه السلام فرستاد تا ایشان را دستگیر کند و به کوفه بیاورد.

گویند وقتی حر، حکم فرماندهی سپاه را گرفت و از کاخ ابن زیاد بیرون آمد، چنین ندایی به گوشش رسید: «ای حر! مژده باد تو را به بهشت... .» برگشت و کسی را ندید. با خود گفت: این چه مژده ای بود؟ کسی که به جنگ حسین علیه السلاممی رود، به او مژده بهشت نمی دهند.

حر، کسی نبود که برای حفظ منصب یا رسیدن به مقام، از ایمان خود دست بردارد و به اطاعت کورکورانه تن دهد.

سرانجام هزار سوار به فرماندهی حر از شهر کوفه به راه افتادند. چندی بیابان عربستان را پیمودند تا هنگام ظهر به سپاه امام حسین علیه السلام رسیدند. حر و سواران و اسب هایشان همگی تشنه بودند. در آن سرزمین نیز آبی یافت نمی شد. پیشوای شهیدان می توانست با سلاح آب، حر و سپاهیانش را از پای درآورد و نخستین پیروزی را بدون به کار بردن شمشیر، نصیب خود گرداند، ولی چنین نکرد و به جای دشمنی، با دشمن نیکی کرد و به یارانش فرمود: «حر و سواران و اسب هایش تشنه اند. آنها را سیراب کنید.» آنان نیز سواران حر و اسب هایشان را سیراب کردند. آن گاه امام به مؤذن فرمود: اذان بگو و به حر فرمود: «آیا همراه اصحابت نماز خواهی خواند؟» حر گفت: نه، نماز را با تو می خوانم.

این نخستین گام حر بن یزید ریاحی به سوی سعادت و آزادگی بود و در

ص: 94

حقیقت، نماز گزاردن فرمانده سپاه یزید با امام حسین علیه السلام، نوعی دهن کجی به حکومت بود.

پس از پایان نماز، امام حسین علیه السلام سخن آغاز کرد و کوفیان را مخاطب قرار داد و چنین فرمود:

از خدا بترسید و باور داشته باشید که حق از کدام سوست تا خشنودی خدای را به دست آورید. ما اهل بیت پیغمبریم. حکومت از آن ماست نه از آن ستمگران. اگر حق شناس نیستید و به نامه هایی که نوشته اید و فرستاده اید، وفا نمی کنید، من به شما کاری ندارم و باز می گردم.

حر گفت: من از نامه ها بی خبرم. حضرت دستور داد نامه ها را بیاورند. سپس آنها را جلو حر گذاشتند. حر گفت: من نامه ای ننوشته ام و باید از تو جدا نشوم و تو را نزد امیر ببرم. امام حسین علیه السلامفرمود: «مرگ، از این آرزو، به تو نزدیک تر است.» سپس به اصحاب فرمان حرکت داد. اصحاب آماده حرکت و بازگشت شدند، ولی سپاه حر جلو آمد و مانع از بازگشت امام و یارانش شد.

امام حسین علیه السلام به حر گفت: مادرت به عزایت بنشیند، چه می خواهی؟ حر گفت: به خدا سوگند، اگر شخص دیگری به من این گونه می گفت، حتما به او پاسخ می دادم، ولی به خدا سوگند، حق ندارم نام مادر تو را بر زبان آورم مگر به نیکوترین و بهترین شکل. آن گاه گفت: من مأمور جنگ با تو نیستم. می توانی به جز راه کوفه و مدینه، راه دیگری را در پیش گیری. شاید پس از این، دستوری رسد که من از این تنگنا نجات یابم. سپس امام حسین علیه السلام را آگاه کرد که اگر بجنگد، کشته خواهد شد.

امام حسین علیه السلام فرمود: آیا مرا از مرگ می ترسانی؟ کارتان به جایی رسیده است که مرا بکشید. آن گاه لشکر امام و حر به راه افتادند و در راه به افرادی برخوردند که از کوفه به یاری امام حسین علیه السلام آمده بودند. حر خواست آنها را دستگیر کند یا به کوفه باز گرداند، ولی امام ممانعت کرد و فرمود: «من از اینها دفاع می کنم، همان گونه که از جان خود دفاع می کنم.» حر سکوت کرد و آنان به امام

ص: 95

حسین علیه السلام پیوستند.

سرانجام امام حسین علیه السلام و یارانش در کربلا فرود آمدند. ارتش یزید گروه گروه برای جنگ با امام حسین علیه السلامبه کربلا می آمدند و لحظه به لحظه بر شمار سپاه دشمن افزوده می شد. عمر سعد، فرماندهی سپاه یزید را بر عهده داشت و حر نیز از سرداران سپاه بود.

وقتی عمر سعد آماده جنگ شد، حر که باور نمی کرد پیروان پیامبر به پسر پیامبر حمله کنند. پس نزد عمر سعد رفت و پرسید: می خواهی با حسین بجنگی؟ عمر سعد گفت: آری، جنگی که سرها به آسانی به روی زمین بریزد. حر گفت: چرا پیشنهادهای حسین را نپذیرفتی؟ عمر گفت: اختیار با من نبود. اگر اختیار با من بود، پیشنهادهایش را می پذیرفتم، ولی اختیار با امیر است. او نپذیرفت. من مأمورم و معذور!

حر پس از شنیدن سخنان عمر سعد تصمیم گرفت به سپاه امام حسین علیه السلام بپیوندد، ولی نمی خواست یزیدیان از نقشه اش آگاه شوند. ازاین رو، از پسر عمویش که کنارش بود، پرسید: اسبت را آب داده ای؟ قره گفت: نه. حر پرسید: نمی خواهی آبش بدهی؟ قره از این پرسش پی برد که حر نمی جنگد، ولی نمی خواهد کسی از کارش آگاه شود. پس گفت: چشم می روم اسبم را آب دهم و رفت و از حر دور شد. ناگاه مهاجر، پسر عموی دیگر حر از راه رسید و از وی پرسید: ای حر! چه خیال داری؛ می خواهی بر حسین حمله کنی؟

حر پاسخ نداد و ناگهان حالش دگرگون شد و مانند بید به خود لرزید. مهاجر که حال حر را چنین دید، تعجب کرد و گفت: ای حر! کار تو انسان را به شک می اندازد. من تا کنون تو را این گونه ندیده بودم. اگر از من می پرسیدند دلیرترین مرد کوفه کیست، تو را نشان می دادم. این لرزش برای چیست؟ حر گفت: سر دو راهی قرار گرفته ام و خود را میان بهشت و دوزخ می بینم. به خدا سوگند، هیچ چیز را از

ص: 96

بهشت برتر نمی دانم و اگر چه مرا قطعه قطعه کنند و بسوزانند، دست از بهشت برنمی دارم. پس به سوی حسین ره سپار شد. همین که نزدیک سپاه امام حسین علیه السلام رسید، سپرش را واژگون کرد. همراهان حسین علیه السلام گفتند: این سوار هر که هست، ایمنی می طلبد.

ابن طاووس در این باره می گوید:

به سان آن کس که روی به وادی ایمن برود، می رفت و می نالید و می بالید. قصد حسین داشت و دست به تارک سر نهاده و می گفت: بار خدایا! به سوی تو انابه دارم. دست توبه بر سر من بگذار که من دل اولیای تو و اولاد پیامبر تو را آزردم.(1)

طبری نیز می گوید:

همین که نزدیک تر شد و شناختندش، بر حسین سلام کرد و گفت: خدا مرا به قربانت کند ای پسر رسول خدا! من آن همراهت هستم که تو را حبس کرد و مانع بازگشتنت شدم. در راه پابه پای تو آمدم تا خود را به پناه گاهی نرسانی و بعد به تو سخت گرفتم تا پیاده ات کردم و در این مکان هم به تو تنگ گرفتم، اما به حق خدایی که جز او خدایی نیست، گمان نمی کردم که این مردم سخن و پیشنهادهای تو را رد کنند و کار را به مثل تویی، به این پایه برسانند.

من در بدو امر با خود گفتم: باکی نیست که من با این مردم در پاره ای از اقداماتشان سازش کنم تا گمان نکنند من از اطاعتشان بیرون رفته ام، ولی آنها، خود، البته این پیشنهادها را که به آنها داده می شود، از حسین قبول خواهند کرد و به خدا، اگر گمان به آنها می بردم که از تو قبول نمی کنند، مرتکب این کارها درباره تو نمی شدم و اکنون به راستی آمده ام پیش خودت، ولی توبه کار و فداکار، تا نزد خدا از آن کارها توبه کنم و جانم

ص: 97

را هم با تو به میان بگذارم. من می خواهم پیش رویت بمیرم. حال، آیا این کار را برای من توبه می بینی؟

امام علیه السلام فرمود: «آری، خداوند توبه پذیر است. توبه تو را می پذیرد و تو را می آمرزد. نامت چیست؟» گفت: من حر بن یزیدم. امام فرمود: «تو همان حری، چنان که مادرت نام نهاده است. تو حری در دنیا و آخرت».(1)

خدا صلی الله علیه و آله هستیم. پس از سپاه یزید بیرون آمدند و به امام حسین علیه السلام گرویدند و بر یزیدیان تاختند. تنی چند را مجروح کردند وعده ای را به دوزخ فرستادند تا سرانجام شربت شهادت نوشیدند.(1)

پیشه سازد، خدا به وی پاداش خواهد داد و به مقصودش خواهد رسانید».

بیم و هراس از کیفر و انتقام یوسف، برادران را فرا گرفت. ازاین رو، به گناه و ستمی که در حق یوسف کرده بودند، اعتراف کردند و عفو و بخشش خواستند. سپس گفتند: خدا تو را بر ما برتری داده است و ما خطاکاریم و به انتظار پاسخ و واکنش یوسف نشستند. یوسف گفت: «من از شما گذشتم. شما سرزنش نخواهید شنید و کیفر نخواهید شد و از شما انتقام نخواهم گرفت. خدا از گناه شما بگذرد و شما را بیامرزد».

آری، فرزندان یعقوب از گناهان خود به پیشگاه حضرت حق توبه کردند و از برادر و پدر عذر خواستند. یوسف و یعقوب آنان را بخشیدند. خداوند نیز آنان را عفو کرد و از رحمت خود بهره مند ساخت.

نیزه و شمشیرش را به زمین انداخت، شترش را قربانی کرد و به تهی دستان داد و گفت: اصمعی! آیا به نظرت کسی که در جوانی به عبادت و طاعت برنخاسته است، قبول درگاه الهی می شود؟

گفتم: اگر خداوند توبه بنده گناه کار را نمی پذیرفت، پیامبران را برنمی انگیخت. رسالت پیامبران این است که فراری را به درگاه الهی بازگردانند و گناه کار را با خداوند آشتی دهند. گفت: اصمعی! راهی را به من نشان ده و بر روح گناه کارم مرهمی نه. سپس دنباله آیات قرآن را برایش تلاوت کردم: «فَوَرَبِّ السَّماءِ وَ الْاَرْضِ اِنَّهُ لَحَقٌّ مِثْلَ ما اَنَّکُمْ تَنْطِقُونَ؛ پس به خدای آسمان و زمین سوگند که وعده خدا حق است، همانند سخنی که با یکدیگر دارید.» (ذاریات: 23) چون این آیه را تلاوت کردم، نعره ای کشید و مانند دیوانه ای سرگردان و حیران رو به بیابان نهاد. دیگر او را ندیدم تا اینکه یک بار در حال طواف خانه خدا، وی را در حالی که دست به پرده کعبه داشت، دیدم که می گفت: «مانند من کیست که تو خدای منی، مانند من کیست که تو پروردگار منی؟» به او گفتم: تو با این کارت مردم را از طواف باز داشته ای. گفت: ای اصمعی! خانه، خانه او و بنده، بنده اوست. بگذار تا برای او ناز کنم. سپس این اشعار را خواند: «ای شب بیداران! چه نیکو هستید. پدرم فدای شما باد، چه زیبا هستید! در خانه آقای خود را بزنید. به یقین، در به روی شما باز می شود.» سپس در میان جمعیت پنهان شد و هر چه جست وجو کردم، او را نیافتم».(1)

مسافری دیدند. به جانب او تاختند و گفتند: هر چه داری به ما بده. مسافر گفت: تمام دارایی من هشتاد دینار است که چهل دینار آن را بدهکارم. با بقیه آن نیز باید تأمین معیشت کنم تا به وطن برسم. رئیس راهزنان گفت: رهایش کنید. پیداست آدم بدبختی است و بیش از این چیزی ندارد. مسافر رفت و بدهی خود را پرداخت و بازگشت. دوباره در میان راه دچار راهزنان شد. آنها گفتند: هر چه داری بده وگرنه تو را می کشیم. گفت: هشتاد دینار داشتم. چهل دینار آن را بابت بدهی پرداختم و بقیه اش را برای مخارج سفرم گذاشته ام. به دستور رئیس راهزنان او را گشتند و جز چهل دینار نیافتند. رئیس راهزنان گفت: چگونه در برخورد با این همه خطر، جز حقیقت نگفتی؟ مسافر گفت: در کودکی به مادرم وعده دادم هیچ گاه دروغ نگویم و خود را به دروغ آلوده نسازم. راهزنان خندیدند، ولی رئیس دزدان آه از نهاد برآورد و گفت: عجبا! تو به مادرت قول دادی دروغ نگویی و این گونه پای بند قولت هستی، ولی من پای بند قول خدا نیستم که از ما قول گرفته است، گناه نکنیم. آن گاه گفت: خدایا! از این پس به قولم عمل می کنم. توبه مرا بپذیر.(1)

خدمت کار گفت: شخصی را در کوچه دیدم. از من این گونه پرسید و من این گونه پاسخ دادم. کلام موسی بن جعفر علیه السلامآنچنان در قلب بشر اثر کرد که ترسان و هراسان با پای برهنه از خانه بیرون آمد و خود را به حضرت رساند و در حضور حضرت توبه کرد. آن گاه با چشم گریان به خانه بازگشت و برای همیشه، سفره گناه را جمع کرد و در شمار زاهدان و عارفان قرار گرفت.(1)

خود را آزاد نمی کنم مگر اینکه توبه ام پذیرفته شود یا بمیرم. رسول خدا صلی الله علیه و آله تأخیر ابولبابه را جویا شد. ماجرا را به عرض ایشان رساندند. حضرت فرمود: «اگر نزد من می آمد، از خداوند برای او طلب آمرزش می کردم، ولی اکنون به جانب خدا روی آورده و خداوند نسبت به او سزاوارتر است. خدا هر چه می خواهد، درباره اش انجام دهد».

ابولبابه در این مدت، روزها را روزه می گرفت و هنگام افطار، فقط به اندازه ای که بتواند زنده بماند، غذا می خورد. سرانجام، شبی در خانه ام سلمه، آیه پذیرفته شدن توبه ابولبابه بر پیامبر خدا نازل شد.(1)

پیامبر، ام سلمه را از پذیرفته شدن توبه ابولبابه آگاه کرد. ام سلمه گفت: یا رسول اللّه! اجازه می دهید من پذیرفته شدن توبه ابولبابه را به او بشارت دهم. حضرت فرمود: آری. آن گاه، ام سلمه سر از حجره بیرون کرد و پذیرش توبه ابولبابه را به او بشارت داد. ابولبابه خدا را شکر کرد. چند نفر از مسلمانان آمدند تا او را از ستون باز کنند، ابولبابه مانع شد و گفت: به خدا سوگند نمی گذارم مرا باز کنید مگر اینکه رسول خدا صلی الله علیه و آلهبیاید و مرا آزاد کند. پیامبر آمد و فرمود: «توبه ات پذیرفته شد. اکنون مانند وقتی هستی که از مادر متولد شده ای.» سپس ریسمان را از بدنش باز کرد. ابولبابه گفت: یا رسول اللّه! اجازه می دهی تمام اموالم را در راه خدا صدقه بدهم؟ پیامبر فرمود: نه. ابولبابه اجازه بخشش دوسوم مال را گرفت. حضرت نپذیرفت. درخواست پرداخت نصف مال را کرد. این بار هم پیامبر نپذیرفت تا اینکه بخشش یک سوم آن را درخواست کرد و حضرت پذیرفت.(2)

ص: 104

کردم».

حضرت یونس علیه السلام عرضه داشت: «الهی! من به خاطر تو بر آنها خشم گرفتم؛ زیرا هر چه بیشتر آنان را به طاعتت خواندم، بیشتر بر گناه پافشاری کردند. ازاین رو، دیگر به عزتت با آنها مدارا نمی کنم و به دیده خیرخواهی به ایشان نمی نگرم. پس از کفر و انکاری که از اینان دیدم، عذابت را بر اینان بفرست که هرگز مؤمن نخواهند شد.» دعای یونس از جانب حق پذیرفته شد و خطاب رسید: «روز چهارشنبه نیمه ماه شوال، پس از طلوع آفتاب، بر آنان عذاب می فرستم. آنها را خبر کن».

زمانی که چهارشنبه نیمه شوال رسید، در حالی که یونس میان قوم نبود، روبیل، آن مرد حکیم و آگاه، بالای بلندی آمد و با صدای بلند گفت: «ای مردم! منم روبیل که نسبت به شما خیرخواه هستم. اینک ماه شوال است که شما را در آن وعده عذاب داده اند. شما پیامبر خدا را تکذیب کردید، ولی بدانید که فرستاده خدا راست گفته است. وعده خدا را تخلفی نیست. اکنون بنگرید چه خواهید کرد.» مردم به او گفتند: به ما راه چاره را نشان بده که تو مردی دانا و حکیمی و نسبت به ما مهربان و دل سوزی. گفت: «نظر من این است که پیش از رسیدن ساعت عذاب، تمام مردم از شهر خارج شوند و میان زنان و فرزندان جدایی اندازند و همه با هم روی به حق کنند و از سوز دل به درگاه خدا بنالند و به حضرتش زاری و تضرع آرند و از روی اخلاص توبه کنند و بگویند: «خداوندا! ما بر خود ستم و پیامبرت را تکذیب کردیم. اکنون از گناهان ما بگذر که اگر ما را نیامرزی و به ما رحم نکنی، از جمله زیان کاران هستیم. خدایا! توبه ما را بپذیر و به ما رحم کن، ای خدایی که رحم تو از همه بیشتر است!»

مردم گفته های وی را پذیرفتند و برای اجرای این برنامه معنوی حاضر شدند. وقتی روز چهارشنبه رسید، روبیل از مردم کناره گرفت و به گوشه ای رفت تا ناله آنها را بشنود و توبه آنها را بنگرد.

ص: 106

آفتاب چهارشنبه طلوع کرد. باد زرد رنگ تاریکی با صداهای مهیب و هولناک به شهر رو آورد که وحشت مردم را برانگیخت. صدای مرد و زن، پیر و جوان، غنی و ضعیف، بیابان را پر کرد و همه از عمق دل توبه کردند و از خداوند آمرزش خواستند. بچه ها به ناله جان سوز مادران می گریستند و آنان، به ناله فرزندان گریه می کردند. ازاین رو، پروردگار توبه آنان را پذیرفت؛ عذاب از آنان برطرف شد و مردم با خیال راحت به خانه های خود بازگشتند».(1)

اندکی پیش از شروع دعای کمیل، جوانی بیست ساله که او را تا آن زمان ندیده بودم، نامه ای به من داد. پس از دعا به خانه بازگشتم. نامه را خواندم. برایم بسیار شگفت آور بود. نوشته بود: اهل این گونه مجالس نبودم. سال گذشته، اوایل ظهر یکی از دوستانم به من تلفن زد که ساعت چهار بعد از ظهر به دنبال تو می آیم تا با هم جایی برویم. در ساعت مقرر آمد. داخل ماشین به او گفتم کجا می رویم؟ گفت: پدر و مادرم به مسافرتی چند روزه رفته اند. خانه خالی است. می خواهم لحظاتی با هم باشیم. وقتی به خانه او رفتم، گفت: دو زن جوان را دعوت کرده ام. هر دو در خانه و آماده هستند تا خود را در اختیار ما بگذارند. مرا به اتاقی فرستاد و خودش به اتاق دیگری رفت. وقتی آماده شدم، ناگاه به ذهنم آمد که در پرده های تبلیغی مربوط به شما نوشته بود: «شب جمعه، دعای کمیل.» می دانستم این دعا از امیرالمؤمنین علی علیه السلام است، ولی مجالس قرائت دعای کمیل را ندیده بودم. در آن حال پست و شیطانی، به شدت از امیرالمؤمنین، علی علیه السلام شرمنده شدم. شرم و ترس تمام وجودم را فرا گرفت. به شدت از خودم بدم آمد. از جا برخاستم و بدون اینکه با آن زن کوچک ترین تماسی داشته باشم، از آن خانه فرار کردم. حیران و سرگردان در خیابان های بندر پرسه می زدم تا شب شد. به مسجد آمدم و در تاریکی جلسه، پشت سر شما نشستم. از آغاز تا انتهای دعای کمیل، با شرمندگی و سرافکندگی گریه کردم و از خدا خواستم زمینه ازدواج مرا فراهم آورد و از افتادن در لجن زار گناه، حفظم کند. دو سه ماهی گذشت. به پیشنهاد غیرمنتظره پدر و مادرم، با دختری از خانواده ای محترم ازدواج کردم. دختر در سیرت و صورت بی مانند است و من این نعمت را از برکت ترک گناه و شرکت در دعای کمیل امیرالمؤمنین علی علیه السلام دارم. امسال هم هر هفته در این مجلس شرکت کردم و این نامه را نوشتم تا بدانید این جلسه ها چه سود سرشاری برای مردم به ویژه جوانان

ص: 108

دارد».(1)

روحانی و عالمی که شب گذشته در خانه تو بود، کیست؟ همسایه گفت: علامه محمدتقی مجلسی است. نشانی علامه را گرفت. به محضرش آمد و به دست او توبه کرد و از نیکان روزگار شد.(1)

گر تو نمی پسندی، تغییر ده قضا را

علامه محمدتقی مجلسی به امر به معروف و نهی از منکر و پیش گیری از گناه، بسیار تأکید و توجه داشت. در محله ای که ایشان زندگی می کرد، تعدادی افراد شرور بودند که به گناهانی چون قمار، شراب خواری، و لهو و لعب می پرداختند. علامه آنان را امر به معروف و نهی از منکر می کرد و به ترک گناه و عبادت حق فرا می خواند. ازاین رو، اشرار از علامه مجلسی بسیار ناراحت بودند و دنبال فرصتی می گشتند که از دست او رهایی یابند. روزی یکی از مریدان صاف دل و پاک طینت آن دانشمند بزرگ را دیدند و به او گفتند: شب جمعه خانه خود را از زن و فرزند خالی کن و برای ما شام تدارک ببین و علامه مجلسی را هم به خانه ات دعوت کن و این موضوع را با کسی در میان مگذار وگرنه به زحمت و دردسر خواهی افتاد. برنامه همان گونه که اشرار می خواستند، پیش رفت و علامه مجلسی به گمان اینکه مهمان، مرید مسجدی است، دعوت را پذیرفت.

اشرار نیز با هم قرار گذاشتند اول شب در خانه آن مرد حاضر شوند. همچنین زنی رقاصه را دعوت کردند که پس از آمدن مجلسی و آراسته شدن مجلس، با سر برهنه وارد جلسه شود و با در دست داشتن تنبور و تنبک، مشغول رقاصی گردد. آن گاه یکی از اشرار، همسایه های مؤمن را خبر کند تا بیایند و ببینند:

ص: 110

واعظان کاین جلوه در محراب و منبر می کنند

چون به خلوت می روند، آن کار دیگر می کنند

پس با دیدن این منظره، آبروی مجلسی برود و با رسوا شدن او، از دستش رهایی جویند.

وقتی علامه مجلسی وارد خانه شد، صاحب خانه را ندید و در عوض، جمعی از اشرار محل را دید که با چهره ای گرفته، دور تا دور اتاق نشسته اند. علامه در کنار آنان نشست و به فراست و قدرت ایمان خویش دریافت که نقشه ای در کار است. چیزی نگذشت که زن رقاصه پرده را کنار زد و با قیافه ای آراسته و آرایش کرده، با تنبور و تنبک وارد مجلس شد و شروع به خواندن و رقصیدن کرد. زن رقاصه این شعر را می خواند:

در کوی نیک نامان، ما را گذر نباشد

گر تو نمی پسندی، تغییر ده قضا را

علامه مجلسی، آن مرد حق، عارف سالک و دل باخته حقیقت، همراه با سوز دل و اشک چشم، به حضرت حق توجهی خالص کرد و به پروردگار عرضه داشت: «گر تو نمی پسندی، تغییر ده قضا را».

ناگهان زن رقاصه، روی و موی خود را پوشاند و تنبور و تنبک را به زمین زد و به سجده افتاد و با سوزی جان کاه، مشغول ذکر یا رب، یا رب و توبه و انابه شد. دیگران نیز از خواب غفلت بیرون آمدند و با دیدن آن منظره به گریه افتادند و به دست آن مرد بزرگ توبه کردند و از تمام گناهان دست شستند.(1)

ص: 111

بازگشت فرزند هارون الرشید به حق

نویسنده کتاب ابواب الجنان، واعظ سبزواری در کتاب جامع النورین (ص317) و آیت الله نهاوندی در خزینة الجواهر (ص291) نقل می کنند: «هارون را پسری بود به زیور صلاح آراسته و گوهر پاکش از صلب آن ناپاک، چون مروارید از آب تلخ و شور برخاسته. فیض مجالست زهاد و عباد آن عصر را دریافته بود و از تأثیر صحبت ایشان، روی دل از خواهش زخارف دنیوی برتافته، طریقه پدر و آرزوی سریر و افسر را ترک گفته و خانه دل را به جاروب آگاهی، از خس و خاشاک اندیشه پادشاهی پاک کرده، جز جامه های غیر کرباس و شال نپوشیدی و خون رغبتش، با رنگ اطلس و دیبای دنیا نجوشیدی. مرغ دلش از دام گاه علایق جسته، بر شاخ های بلند حقیقت آشیان گرفته و دیده از تماشای صورت ظاهر دنیا بسته بود. پیوسته به گورستان ها رفته و به نظر عبرت نگریستی و بر آن گلزار اعتبار مانند ابر بهار، زار زار می گریستی.

روزی وزیر هارون در مجلس بود. در آن هنگام، پسر هارون که نامش قاسم و لقبش مؤتمن بود، در حال گذر بود. جعفر برمکی خندید. هارون از سبب خنده پرسید. پاسخ داد: بر احوال این پسر می خندم که تو را رسوا کرده است. ای کاش این پسر به تو داده نمی شد! این است لباس و وضع و روش و منش او؛ با فقرا و تهی دستان می نشیند. هارون گفت: حق دارد؛ زیرا ما تا کنون منصب و مقامی به او واگذار نکرده ایم. چه خوب است حکومت شهری را در اختیارش بگذاریم. امر کرد او را به حضور آوردند. وی را نصیحت کرد و گفت: می خواهم تو را به حکومت شهری منصوب کنم. به هر منطقه ای علاقه داری، بگو. گفت: ای پدر! مرا به حال خود بگذار، علاقه ام به بندگی خدا بیش از حکومت است. تصور کن فرزندی چون من نداری. هارون گفت: مگر نمی توان در لباس حکومت به عبادت پرداخت؟ اگر حکومت منطقه ای را بپذیری، وزیری شایسته برای تو انتخاب می کنم تا بیشتر امور

ص: 112

منطقه را به دست گیرد و تو هم به عبادت و طاعت بپردازی.

قاسم گفت: من زیر بار قبول امارت و حکومت نمی روم. هارون گفت: تو فرزند خلیفه و حاکم و سلطان مملکتی پهناور و سرزمینی گسترده هستی. چرا با مردمان بی سرو پا معاشرت داری و مرا در میان بزرگان سرشکسته کرده ای؟ پاسخ داد: تو هم مرا در میان پاکان و اولیای خدا سرشکسته کرده ای.

نصیحت هارون و حاضران مجلس در قاسم اثر نکرد. هیچ نگفت و سکوت اختیار کرد. بنابراین، به فرمان هارون، حکومت مصر را به او سپردند و اهل مجلس به او تبریک و تهنیت گفتند. چون شب فرا رسید، از بغداد به جانب بصره فرار کرد. صبح هر چه گشتند، وی را نیافتند».

مردی از اهالی بصره به نام عبدالله بصری می گوید: «من در بصره خانه ای داشتم که دیوارش خراب شده بود. روزی خواستم کارگری بگیرم تا دیوار را بسازد. کنار مسجد، جوانی را در حال خواندن قرآن دیدم که بیل و زنبیلی نیز پیش رویش گذاشته بود. گفتم: کار می کنی؟ گفت: آری، خداوند ما را برای کار و کوشش و زحمت و رنج برای تأمین معیشت از راه حلال آفریده است. گفتم: بیا به خانه من و کار کن. گفت: اول دست مزد مرا معیّن کن، سپس مرا برای کار ببر. گفتم: یک درهم می دهم. پذیرفت و همراهم آمد و تا غروب کار کرد. دیدم به اندازه دو نفر کار کرده است، خواستم بیشتر از یک درهم به او بدهم، نپذیرفت و گفت: بیشتر نمی خواهم. روز بعد دوباره به دنبالش رفتم، ولی او را نیافتم. از حالش جویا شدم، گفتند: فقط روز شنبه کار می کند.

روز شنبه، اول وقت، نزدیک همان مسجدی که پیش از این وی را دیده بودم، ملاقاتش کردم. او را به منزل بردم. سرگرم بنایی شد. گویی از غیب به او مدد می رسید. چون وقت نماز شد، دست و پایش را شست و به نماز پرداخت. پس از نماز، کار را ادامه داد تا غروب آفتاب رسید. مزدش را دادم و رفت. چون دیوار خانه

ص: 113

تمام نشده بود، صبر کردم تا شنبه دیگر به دنبالش بروم. شنبه به دنبالش رفتم، او را نیافتم. از حالش جویا شدم. گفتند: دو سه روزی است بیمار شده است. نشانی منزلش را جویا شدم. نشانه ویرانه ای را به من دادند. به آنجا رفتم. دیدم در بستر افتاده است. به بالینش نشستم و سرش را به دامن گرفتم. دیده باز کرد و پرسید: تو کیستی؟ گفتم: مردی هستم که تو دو روز برایم کار کردی. نامم عبدالله بصری است. گفت: تو را شناختم. آیا تو نیز میل داری مرا بشناسی؟ گفتم: آری، بگو کیستی؟ گفت: من قاسم، پسر هارون الرشید هستم.

تا خود را معرفی کرد، از جا برخاستم و بر خود لرزیدم. رنگ از صورتم پرید. گفتم: اگر هارون بفهمد فرزندش در خانه من عملگی کرده است، کیفر سختی خواهم دید و دستور تخریب خانه ام را می دهد. قاسم که هراس و وحشت زدگی مرا دید، گفت: نترس و وحشت نکن. من تا کنون خود را به کسی معرفی نکرده ام. اکنون نیز اگر نشانه های مرگ را در خود نمی دیدم، حاضر به معرفی خود نبودم. من از تو خواهشی دارم. هرگاه دنیا را وداع کردم، بیل و زنبیلم را به قبرکنم بده و این قرآن نیز که مونس من بوده، به اهلش واگذار. انگشتری هم به من داد و گفت: اگر گذرت به بغداد افتاد، پدرم روزهای دوشنبه، بار عام می دهد. به حضور وی برو و این انگشتر را پیش رویش بگذار و بگو: فرزندت قاسم از دنیا رفت و گفت: چون جرئت تو در جمع کردن مال دنیا بسیار است، این انگشتر را روی اموالت بگذار و پاسخش را نیز خود در قیامت بده که مرا تاب حساب نیست. این را گفت و خواست که برخیزد، ولی نتوانست. دوباره کوشید برخیزد، ولی قدرت نداشت. گفت: عبدالله! کمکم کن تا از جایم بلند شوم که آقایم امیرالمؤمنین آمده است. او را از جای بلند کردم. به ناگاه روح پاکش از بدن جدا شد؛ گویا چراغی بود که برقی زد و خاموش شد».(1)

ص: 114

نمی خواهی، ما تو را با صد عزت و جاه می خواهیم. اگر روزی و رزقم را نمی خواهی، من روزی و رزقت را از سفره فضل و کرمم عنایت می کنم. اگر منّت روزی از من نداری، من بی منّت به تو روزی می رسانم. فیض من همگانی، فضل من عمومی، لطف من بی انتها و جود و کرمم، ازلی و قدیمی است».

وقتی موسی از کوه طور بازگشت، گبر پیر به وی گفت: اگر پاسخ پیامم را آورده ای، بگو. موسی علیه السلام آنچه را خداوند فرموده بود، به آن کافر تندخو رساند. گفتار حق، زنگار کفر و عناد را از صفحه جان آن کافر پاک کرد و آن پاسخ، جان گمراه او را از تاریکی گناه زدود. از شرم و خجالت سر به زیر افکند، سپس سرش را بلند کرد و با چشمی اشک بار و دلی سوزان گفت: ای موسی! در جان من آتش افروختی و از این آتش، جان و دلم را سوختی. این چه پیامی بود که من برای محبوب جهان فرستادم. رویم سیاه، وای بر من! ای موسی! ایمان را بر من عرضه کن و حقیقت را به من نشان بده. خداوندا! جانم را بگیر تا از عذاب وجدان رهایی یابم!

موسی ایمان و عشق به خدا را به او عرضه کرد و او نیز با اقرار به توحید و توبه از گذشته، جان را تسلیم محبوب کرد».(1)

و زورگویان تهران از او حساب می بردند و در دعواها و چاقوکشی ها محکوم او بودند. او از مشروب خواری، قمار، پول زور گرفتن، ایجاد جار و جنجال، دعوا و ستم به مردم امتناعی نداشت. در اوج قدرت و قلدری بود که بارقه رحمت حق و لطف حضرت محبوب و جاذبه عنایت دوست، دلش را ربود. ازاین رو، آنچه به دست آورده بود، تبدیل به پول نقد کرد و همه را در چمدانی گذاشت و راهی شهر قم برای توبه و انابه شد. به محضر آیت الله العظمی بروجردی رفت و با زبان مخصوص به گروه خودش، به آن عالم بیدار و بینای آگاه گفت: آنچه در این چمدان است، از راه حرام به دست آمده. اغلب صاحبانش را نمی شناسم. [بار گناه آن،] شدیدا بر من سنگینی می کند. به محضر شما آمده ام که وضعم را اصلاح و راه توبه و انابه را به من بنمایانید. مرجع شیعه که از ملاقات با این گونه افراد باصفا خوشحال می شد، به او فرمود: نه تنها این چمدان پول، بلکه لباس هایت را جز پیراهن و شلوار بدن، در اینجا بگذار و برو. او لباس هایش را درآورد و با یک پیراهن و شلوار، از آن بزرگوار خداحافظی کرد که به تهران بیاید. آیت الله العظمی بروجردی درحالی که به خاطر توبه واقعی آن قلدر اشک به دیده داشت، او را صدا زد و مبلغ پنج هزار تومان از مال خالص خودش را به او عنایت فرمود و وی را با حالی غرق در خشوع و اخلاص دعا کرد.

[مرد توبه کار] به تهران برگشت و در حالی که غرق در فروتنی و تواضع و خاک ساری و محبت شده بود، پنج هزار تومان را مایه کسب حلال قرار داد و به تدریج در کسب مشروع پیشرفت نمود تا سرمایه قابل توجهی به هم زد. ابتدای هر سال، خمس درآمدش را می پرداخت و در ضمن، به مستمندان و دردمندان هم کمک قابل توجهی می کرد. رفته رفته به مجالس مذهبی راه پیدا کرد و عاقبت، بنیان گذار یکی از جلسه های مهم مذهبی تهران شد.

تشکیل جلسه مذهبی به دست او، مصادف با ایامی بود که من حدود بیست و

ص: 117

شش سال از عمرم می گذشت و طلبه حوزه علمیه قم بودم و محرم و صفر و ماه رمضان هم در تهران، در مجالس و مساجد، برای تبلیغ دین حاضر می شدم. از طریق مجالس دینی، با چهره نورانی او آشنا شدم و توسط یکی از دوستان به مسئله توبه او به دست مرجعیت شیعه آگاه شدم. دوستی و رفاقتم با او طولانی شد. در حدود سال 1367 به بستر بیماری افتاد، پیام داد به عیادتم بیا. بنا داشتم روز جمعه به عیادتش بروم، ولی ساعت یازده شب جمعه، اهل و عیالش را به بالینش می خواند و از تمام شدن عمرش خبر می دهد.

به نقل اهل و عیالش، نزدیک به نیم ساعت مانده به مرگش، به محضر حضرت سیدالشهدا علیه السلام عرضه می دارد: از گذشته ام توبه کردم، به سلک نوکرانت درآمدم، در دربارت خدمتی خالصانه کردم، ثلثم را به صورت پول نقد برای مدتی طولانی در صندوق قرض الحسنه ای جهت ازدواج جوانان قرار دادم. آرزویی ندارم جز اینکه لحظه خروج از دنیا جمالت را ببینم و بمیرم. چند نفسی مانده به مرگ، با حالی خوش، سلامی عاشقانه به حضرت حسین علیه السلامداد و در حالی که لبخندی بر لب داشت، جان به جان آفرین تسلیم کرد.(1)

بکند، وعده آینده می داد. به تدریج، خار رشد می کرد و ریشه می دوانید و تنه اش بزرگ تر و خارهایش تیزتر و خطرش بیشتر می شد. همچنین، خارکن سال به سال پیرتر می گشت و از نیرویش کاسته می شد. ازاین رو، وقتی خواست خار را بکند، نتوانست و هر چه کوشید، درخت از ریشه درنیامد. زمان مناسب برای توبه نیز پس از انجام هر گناه است. اگر گناه بماند، ریشه می دواند و گاه جبران ناپذیر خواهد شد.(1)

امام کاظم علیه السلام در این باره می فرماید:

لاتَسْتَقِلُّوا قَلِیلَ الذُّنُوبِ فَإِنَّ قَلِیلَ الذُّنُوبِ یَجْتَمِعُ حَتّی یَکُونَ کَثِیراً.(2)

گناهان اندک را اندک نشمارید؛ زیرا گناهان کم، جمع می شوند و زیاد می گردند.

درآوری و لباس تمیز اطاعت خدا را بر تن کنی. مرد با شنیدن این موعظه زیبا و دل پسند، از مرکب پیاده شد و تقاضای موعظه ای دیگر کرد. واعظ گفت: تو در نهان گناه می کنی یا آشکارا؟ مرد گفت: در نهان؛ زیرا از مردم خجالت می کشم و می کوشم آنها از گناهم باخبر نشوند. واعظ پرسید: روز قیامت، جزای اعمال را خدا می دهد یا مردم؟ گفت: جزای عمل، در دست خداوند است. واعظ گفت: پس چرا از خداوندی که جزای عمل را می دهد، خجالت نمی کشی؟ مرد آهی کشید و بی هوش بر زمین افتاد. وقتی به هوش آمد، گفت: باز هم مرا پند ده. واعظ پرسید: آیا تاکنون بنایی ساخته ای؟ مرد پاسخ مثبت داد. واعظ گفت: مصالح ساختمانی را با چه وسیله ای حمل می کردی؟ مرد گنه کار گفت: با چارپا. واعظ پرسید: چه مقدار بر الاغ بار می کردی؟ گفت: به اندازه توانش. واعظ گفت: تو به الاغ رحم کردی و بیش از اندازه بر او بار نگذاشتی، ولی به خود رحم نمی کنی که بیش از اندازه گناه می کنی؟ مرد گفت: من چقدر طاقت معصیت دارم؟ واعظ گفت: به قدری که طاقت عذاب داری. پس چون طاقت عذاب نداری، هیچ گاه گناه نکن. آن مرد از گناهان خود پشیمان شد و دیگر گرد گناه نگشت.(1)

ص: 121

توبه کننده، ارزش و اهمیت بسیاری داده شده است. خداوند در آیات بسیاری از قرآن مجید، به صورت مؤکد فرموده است: «اِنَّ اللّه َ یُحِبُّ التَوَّابِینَ؛ خداوند توبه کنندگان را دوست دارد.» (بقره: 222) رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز می فرماید: «التائب حبیب اللّه؛ توبه کننده، دوست خداست.»(1) امام سجاد علیه السلامنیز در مناجات خود، از توبه به عنوان در رحمت الهی یاد کرده و فرموده است:

اِلهِی اَنْتَ الَّذِی فَتَحْتَ لِعِبادِکَ باباً إِلی عَفْوِکَ سَمَّیْتَهُ التَّوْبَةَ.(2)

خدایا! تو دری را برای عفو و بخشش به روی بندگانت گشودی و آن را توبه نامیدی.

همچنین امام صادق علیه السلام توبه را «حبل اللّه» نامیده است.(3)

در حدیثی می خوانیم: خداوند به توبه کنندگان سه فضیلت داده که هرگاه یکی از آنها را به جمیع اهل آسمان و زمین بدهد، مایه نجات آنهاست. سپس معصوم علیه السلام به آیه 222 سوره بقره اشاره می کند و می فرماید: «هرکس را خداوند دوست دارد، او را عذاب نخواهد کرد.» همچنین آیه 7 تا 9 سوره مؤمن را قرائت فرمود: «فرشتگان برای توبه کنندگان دعا می کنند.» در پایان با اشاره به آیه 70 سوره فرقان، فضیلتی دیگر برای توبه بیان فرمود و آن، تبدیل بدی ها به حسنات است.(4)

التَّوّابِینَ وَیُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ؛ خداوند، توبه کننده ها و پاکیزگان را دوست دارد». (بقره: 222)

خداوند متعال این ویژگی را برای افرادی چون پرهیزکاران،(1) صابران،(2) نیکوکاران(3) و مجاهدان(4) به کار برده است. از طرفی در آیه ای دیگر، توبه کنندگان در ردیف عابدان و آمران به معروف و ناهیان از منکر و حافظان حدود الهی ستایش شده اند.(5) در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمده است: «[هیچ چیز] نزد خداوند، محبوب تر و گرامی تر از زن و مرد توبه کار نیست».(6) پروردگار چنان عنایت و محبتی به توبه کاران حقیقی دارد که حاملان عرش الهی نیز برای او استغفار می کنند، چنان که در آیه ای از قرآن آمده است:

فرشتگان که حاملان عرشند و آنها که گرداگرد آن، تسبیح و حمد پروردگارشان را می گویند و به او ایمان دارند، برای مؤمنان استغفار می کنند و می گویند: «پروردگارا! رحمت و علم تو، همه چیز را فرا گرفته است. پس کسانی را که توبه کرده و از راه تو پیروی می کنند، بیامرز و ایشان را از عذاب دوزخ نگاه دار». (غافر: 7)

فاصله اندازد. در این صورت، خود را به هلاکت و سقوط سپرده ای.(1)

توبه، یکی از راه های رویارویی با فشارهای روانی و رسیدن به آرامش روحی است. یکی از روان شناسان می گوید:

شکنجه های وجدان اخلاقی، بسیار جان کاه و توان فرساست و گاهی صورت پشیمانی به خود می گیرد که آن را جز با جبران خطا یا فدیه نمی توان آرام کرد. ازاین رو، آمرزیدن گناهان در ادیان، دارای مقامی مهم است.(1)

با اعتراف صریح به گناه و یادآوری اشتباه ها و کوتاهی ها، عقده های درونی گشوده می شود و پس از پشیمانی و زاری، حالت بازگشت و توبه به آدمی دست می دهد. امام باقر علیه السلام می فرماید:

به خدا سوگند! هیچ کس از گناه و پی آمدهایش رهایی نمی یابد، مگر اینکه به صراحت [نزد خدا و نه بنده]، به گناه خود اقرار کند.(2)

امام سجاد علیه السلام با پیشنهاد توبه به فردی به نام زهری که بر اثر گناه به اضطراب و نگرانی دچار شده بود، او را از انزوا و افسردگی نجات داد و وی از آن پس، در شمار یاران امام سجاد علیه السلام قرار گرفت.(3)

در بیشتر آیات قرآن که به توبه امر شده، قید «اصلاح» نیز آمده است. برای مثال، در آیه ای از قرآن آمده است: «إِلاّ الَّذِینَ تابُوا وَ أَصْلَحُوا». (بقره: 160)

علامه طباطبایی می نویسد:

توبه وقتی قبول می شود که از روی حقیقت و واقع باشد؛ زیرا کسی که حقیقتاً به سوی خدا بازگشت کرد و به وی پناه برد، هرگز خود را به پلیدی گناهی [که از آن توبه کرده و خود را از آن پاک ساخته است، ]آلوده نمی کند. این است معنای توبه، نه صرف اینکه بگوید: «أَتُوبُ إِلَی اللّه ِ» و در دل، همان آلوده ای باشد که بود.(1)

در این صورت، آثار توبه در رفتار و گفتار آدمی نمایان می شود و زمینه برخورداری از لطف الهی برای وی فراهم می آید و خداوند از روی مهربانی و لطف، توبه انسان را می پذیرد. نپذیرفتن توبه، بر خلاف بزرگی و هدف خداست و خدا این کار را نمی کند. هدف از تکالیف، تربیت و تکامل انسان است. نپذیرفتن توبه، برخلاف این هدف است؛ زیرا اگر درهای توبه بسته شود، انگیزه تکامل از بین می رود و انسان به تباهی و سقوط کشیده می شود و راه نجات را بر روی خویش بسته می بیند. ازاین رو، به گناه خود ادامه می دهد، در حالی که اگر خطاکار، مطمئن شود گناهان او بخشیده می شود و خداوند توبه وی را می پذیرد، به سعادت و تکامل، نزدیک تر و از انحراف و خطا، دورتر خواهد بود.(2) با این حال، بسیار کم اتفاق می افتد کسی تمام عمر گناه کرده و وجودش به انحراف و فساد

آلوده شده باشد، ولی یک باره توفیق توبه و بازگشت برای او حاصل شود، مگر آنکه در درون شخص، زمینه های بازگشت و توبه حقیقی وجود داشته باشد. چون رحمت خداوند بر همه چیز و همه کس گسترده است، چنین فردی نیز می تواند از رحمت گسترده

ص: 130

الهی بهره مند شود، البته اگر توبه حقیقی و بازگشت برای او حاصل شده باشد.

الف) از نظر اسلام، گناه نوعی بیماری است، چنان که امام علی علیه السلام می فرماید:

اَلذُّنُوبُ الدّاءُ وَ الدَّواءُ الْاِسْتِغْفارُ وَ الشِّفاءُ أَنْ لا تَعُودَ.(1)

گناهان، درد و داروی آن، استغفار است و شفای این بیماری آن است که دیگر به گناه باز نگردی.

آن حضرت در کلامی دیگر درباره شهوت ها می فرماید: «شهوت ها، دردهای کشنده ای هستند که بهترین داروی آن، خودداری و صبر است».(2)

امروزه ثابت شده که پیش گیری از بیماری به مراتب آسان تر و مفیدتر از درمان است. ازاین رو، متخصصان امر بهداشت و درمان، همواره بر پیش گیری از بیماری تأکید کرده و هزینه های بسیاری را به این امر اختصاص داده اند. این امر در مورد بیماری روحی نیز صدق می کند. بر این اساس، امام علی علیه السلام می فرماید: «ترک گناه، از توبه آسان تر است».(3)

ب) نکته دیگر آن است که حضرت با این حدیث می خواهد به همه پیام دهد به بهانه توبه، جسورانه معصیت نکنند؛ زیرا توبه کردن کار ساده ای نیست و رهایی از گرداب مهلک گناه و رسیدن به ساحل نجات، بسیار مشکل است به ویژه اگر گناه، برای انسان به صورت عادت درآمده باشد.

ج) توبه، شرایطی دارد که دست یابی به آن، با دشواری همراه است به ویژه اگر حقی از مردم ضایع شده باشد که از آن به «حق الناس» تعبیر می شود. توبه از این گناه، در گرو رضایت صاحب حق است.

د) هر چند توبه گناه را محو می کند، ولی باید به این نکته توجه داشت که «شخص توبه کار حتی پس از توبه، صفای باطنی روحانی و نور خالص فطری

ص: 132

برایش باقی نمی ماند، چنان که صفحه کاغذی را اگر سیاه کنند و باز بخواهند جلا و صیقل دهند، به حالت پاکی و درخشندگی اول برنمی گردد یا چینی شکسته را اگر درست کنند، باز حالت اول را مشکل است پیدا کند. خیلی فرق است میان دوستی که در تمام مدت عمر، با صفا و خلوص با انسان رفتار کند، با دوستی که خیانت کند و پس از آن، عذر تقصیر طلب نماید».(1)

که مثل آن را برای ظاهر شدن آثار جمیله آن در صاحبش بیاورند یا آنکه صاحبش را نصیحت کند تا دیگر به سوی آنها برنگردد.

ب) نصوح، توبه ای است که برای خداوند خالص باشد، چنان که عسل خالص از شمع را عسل نصوح گویند. خلوص آن است که از گناهان برای زشتی آنها پشیمان شود یا برای آنکه خلاف رضای خدای تعالی هستند، نه برای ترس از آتش.

ج) نصوح از نصاحة است و آن، خیاطت است؛ زیرا آنچه از دین را گناهان پاره (هتک حرمت) کرده است، توبه می دوزد یا آنکه میانه توبه کننده و اولیای خدا و احبّای او را جمع می کند، چنان که خیاط بین پارچه های لباس جمع می کند.(1)

همچنین تعریف دیگری در این باره بیان شده است: «نصح در لغت عرب به معنای سیراب کردن به کار می رود، چنان که گفته می شود: «نَصَحَ الْغَیْثُ الْبَلَدَ؛ باران، منطقه را سیراب کرد.» در این صورت، مقصود از توبه نصوح، توبه ای است که قلب مرده به وسیله معاصی، بار دیگر زنده گردد و از تیرگی های گناه پاک شود. در نتیجه، مقصود این است که توبه او حقیقی باشد».(2)

ذیل این آیه شریفه، احادیثی از امامان معصوم علیهم السلام نقل شده است. رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «توبه نصوح آن است که توبه کننده هرگز به گناه برنگردد، همچنان که شیر به پستان برنمی گردد.»(3) از امام صادق علیه السلام نیز روایت شده است: «توبه نصوح آن است که باطن مرد، مانند ظاهرش و حتی بهتر از آن باشد».(4)

از مجموع این تعاریف می توان چنین نتیجه گرفت که باید در توبه نصوح، دو

ص: 136

معنای خالص و محکم بودن جمع باشد.(1) گفتنی است توبه مراتبی دارد که یکی از آن مراتب، توبه نصوح است.

مناسبی برای اجابت دعا و پذیرش توبه است.(1)

نیکی نداشته باشد، از گناهان طرف برمی دارند و به گناهان او می افزایند.(1)

در روایتی دیگر، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله گناه غیبت را از گناه زنا شدیدتر می داند و در بیان دلیلش می فرماید که زناکار توبه می کند و خداوند توبه او را می پذیرد، ولی توبه غیبت کننده آن گاه پذیرفته می شود که رضایت غیبت شونده را کسب کند و اگر او راضی نشود، توبه اش پذیرفته نیست.(2)

در مقابل، معصومان علیهم السلام در برخی روایت ها، استغفار را کافی دانسته اند، چنان که امام صادق علیه السلام می فرماید که از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهدرباره کفاره غیبت پرسیدند. حضرت فرمود: «تَسْتَغْفِرُ اللّه َ لِمَنِ اغْتَبْتَهُ کُلَّما ذَکَرْتَهُ؛ برای کسی که او را غیبت کرده ای، هرگاه یادت آمد، استغفار کن».(3)

درباره این دو دسته روایت ها، دیدگاه هایی مطرح شده است:

الف) آنچه وجوب حلالیت خواستن را می فهماند، مربوط به زنده بودن غیبت شده است، ولی اگر آن شخص مرده باشد، استغفار برای او کافی است. این نظریه بر پایه روایتی است که امام صادق علیه السلام از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل کرد که فرمود: «مَنْ ظَلَمَ أَحَدَا فَفاتَهُ فَلْیَسْتَغْفِرِ اللّه َ لَهُ فَإِنَّه کَفّارَةٌ لَهُ؛ کسی که به فردی ستم کند، سپس مظلوم بمیرد، گناه کار باید از خداوند برای او آمرزش بخواهد؛ زیرا استغفار، کفاره گناه اوست».(4)

ب) مرحوم فیض، راه دیگری را برای جمع میان این دو دسته روایت ها بیان کرده است. وی می گوید: «طلب حلالیت در صورتی است که به غیبت شده، خبر رسیده باشد.» ایشان برای ادعای خود، به روایتی از امام صادق علیه السلاماستدلال می کند

ص: 139

که فرمود:

هرگاه غیبت کردی، اگر غیبت شده از غیبت تو باخبر شد، باید نزد او بروی و او را از خود راضی کنی، در غیر این صورت، برای او استغفار کن.(1)

این روایت در مصباح الشریعه آمده، ولی امام خمینی رحمه الله استناد به آن را صحیح نمی داند و این روایت را نمی پذیرد.(2)

ج) برخی گفته اند: روایت هایی که فقط استغفار را برای آمرزش غیبت کننده کافی دانسته اند، مربوط به مواردی است که حلالیت خواستن موجب درگیری و سبب دشمنی می شود. روایت هایی که حلالیت خواستن را لازم می داند، مربوط به مواردی است که پی آمد منفی ندارد.(3)

البته چون موضوع یک پرسش فقهی است، صرف نظر از جنبه نظری، باید وظیفه شرعی مکلفان را در این باره معیّن کنیم. امام خمینی رحمه الله روایت هایی را که بر وجوب استحلال (طلب حلالیت) دلالت می کرد، از نظر سند و دلالت ضعیف می داند. ازاین رو، می فرماید: «دلیلی بر وجوب آن نیست.»(4) بر این اساس، در استفتاء گفته است: «جلب رضایت فرد غیبت شده لازم نیست، ولی باید توبه کند».(5)

آن؛ غلبه آرزوهای بزرگ و امید به زنده ماندن و چشم دوختن به فضل الهی و آمرزش پروردگار.(1)

راه غلبه بر امور یاد شده (که دوام توبه را تضمین کند)، فکر کردن است. اگر کسی بیندیشد مرگ نزدیک است و چه بسا فرصت توبه کردن را پیدا نکند و عاقبت گناه کاری را در نظر بگیرد، از لذت آنی گناه چشم پوشی می کند و دامن خود را با معصیت خدا آلوده نمی سازد.(2)

برخی بزرگان، راه کارهای مشخصی برای روی نیاوردن دوباره به گناه و نشکستن توبه پیشنهاد کرده اند که عبارتند از:

جدا شدن از محیط گناه و شرکت نکردن در مجالس معصیت؛

تجدید نظر درباره دوستان و معاشران؛

یاد خدا؛

توجه به پی آمدهای مرگ بار گناه؛

اندیشه در سرگذشت گناه کاران؛

توجه به الطاف و عنایت پروردگار به توبه کاران؛

پر کردن اوقات فراغت.(3)

افزون بر موارد بیان شده، برای موفقیت در توبه و حفظ آن باید به این نکته ها نیز توجه کرد:

الف) باقی ماندن بر خلقی پسندیده به مراقبت و ریاضت نیاز دارد.

شیطان با همه امکانات خود در پی شکستن توبه و بازگشت انسان به گناه است.

ص: 141

مبارزه پیوسته و هم بستگی با وسوسه های شیطانی، دوام توبه را تضمین می کند.

ب) برای استمرار توبه، برنامه زمان بندی شده برای مبارزه با گناه لازم است. این برنامه باید نخست سبک و اجرا شدنی و به تدریج، جدی تر و سنگین تر باشد.

ج) برای پای بندی به استمرار توبه، بازخواست از نفس و تعیین جریمه و ادای آن، مانند دادن صدقه یا گرفتن روزه، مؤثر است.

د) برای استمرار توبه، لازم است با زمینه ها و دلایل گناه به صورت ریشه ای برخورد کرد، مانند فراهم کردن شرایط ازدواج برای جوانان و پرهیز از برخورد با نامحرم.

که پیش از این گناه می کردی و از مفسدان بودی؟»(1)

در روایت های امامان معصوم علیهم السلام نیز به این مطلب تأکید و سفارش شده است. امام صادق علیه السلام می فرماید: «هر کس پیش از آنکه [نشانه های] مرگ را ببیند، توبه کند، توبه اش پذیرفته می شود.»(2) مفهوم این روایت، پذیرفته نشدن توبه در حال مرگ است. دلیل پذیرفته نشدن توبه در حال مرگ آن است که توبه در این شرایط، نوعی پشیمانی ناخواسته است که گناه کار به دلیل دیدن کیفر الهی به آن روی می آورد و حالتی است که بر او تحمیل شده است و هیچ ارتباطی به انقلاب درونی ندارد و هرگز نمی توان آن را مایه طهارت نفس و پاکی روح دانست.

استاد مرتضی مطهری می نویسد:

آدمی که در قعر دریا، آب، تمام اطرافش را گرفته و به هر طرف که نگاه می کند، آب می بیند و در این حال اظهار توبه می کند، وجدانش منقلب نشده است، فطرتش زنده نشده است... ، چون خودش را مضطر و بیچاره می بیند، از روی اضطرار، اظهار تسلیم می کند. لذا به او می گویند: چرا یک ساعت پیش که آزاد بودی، این حرف را نزدی؟ اگر یک ساعت پیش در حالی که آزاد بودی، این حرف را می زدی، معلوم بود که در درون تو انقلاب مقدس پیدا شده، اما حالا که این حرف را می زنی، این انقلاب مقدس نیست، اضطرار و بیچارگی است.(3)

بنابراین، پذیرفته نشدن توبه از جانب خداوند در لحظه مرگ، از روی بخل نیست، بلکه به دلیل بی صداقتی توبه انسان در حال مرگ است.

ص: 143

درونی نیست، پس باید گفت توبه نیست، نه اینکه توبه هست و مقبول نیست.(1)

نکته مهم آن است که تا زمانی که انسان مکلف است، توبه اش درست و پذیرفته است، ولی هرگاه تکلیف از مکلف برداشته شد، توبه اش دیگر صحیح و پذیرفته نیست. پس از مرگ، چه در برزخ و چه در جهان آخرت، انسان تکلیفی ندارد. گناه کاری که پس از مرگ از کار خود پشیمان می شود، مانند مجرمی است که وقتی چشمش به چوبه دار می افتاد و طناب دار را بر گلوی خود احساس می کند، از کار خود پشیمان می شود. این پشیمانی نه فضیلت، نه افتخار و نه منشأ تکامل است. ازاین رو، چنین توبه ای بی اثر است.

از روایت های گوناگون نیز درمی یابیم توبه، صورت گناه را محو می کند، به گونه ای که حتی فرشتگانی که مأمور ثبت اعمال هستند، از سوی خداوند به فراموشی وادار می شوند. به اعضا و جوارح نیز دستور داده می شود گناهان را بپوشانند. روز قیامت، هیچ کس و هیچ چیز علیه گناه کاری که توبه کرده است، گواهی نخواهد داد.(1)

فرزندانتان را فزونی بخشد و باغ های سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد. (نوح: 10 - 12)

علی علیه السلام می فرماید:

مِنْ کَفّاراتِ الذُّنُوبِ الْعِظامِ اغاثَةُ الْمَلْهُوفِ وَ التَّنْفِیسُ عَنِ الْمَکْرُوبِ.(1)

به فریاد مصیبت زدگان رسیدن و زدودن رنج از خاطر رنج دیدگان، کفاره گناهان بزرگ است.

پس، غیر از توبه، نُه عامل دیگر برای جبران گناه وجود دارد.

بیاید، به درگاه خدا برگردید».(1)

از دیدگاه اجماع نیز هیچ اختلافی در وجوب توبه نیست. بسیاری از فقیهان و متکلمان و عالمان اخلاق، ادعای اجماع کرده اند. ملا احمد نراقی می نویسد: «همه، توبه از گناهان را واجب می دانند.»(2) شارح صحیفه سجادیه نیز می گوید: «در اصل وجوب توبه، اختلافی نیست».(3)

بر این اساس، فقیهان درباره غیبت گفته اند: «رضایت فرد غیبت شده لازم نیست، ولی باید توبه کند.»(4) البته وجوب توبه، راهنمایی به حکم عقل است و معنایش این نیست که با ترک آن، گناهی صورت می گیرد، بلکه شارع با تشریع توبه، مردم را به نجات از گناه فراخوانده است.

می خوانیم: «تُوبُوا إِلَی اللّهِ جَمِیعًا أَیُّهَا الْمُؤمِنُونَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ؛ ای افراد باایمان! همگی با توبه به سوی خدا باز گردید تا رستگار شوید». (نور: 31)

بر اساس علم اصول، تمام اوامر، ظاهر در فوری بودن است، مگر اینکه دلیل برخلاف آن باشد. فرض این است که در این مورد، قرینه بر خلاف نداریم، بلکه در روایت ها فوریت توبه به طور صریح بیان شده است. امام علی علیه السلام می فرماید: «اگر گناهی مرتکب شدی، در محو آن، با توبه شتاب کن.»(1) از سویی دیگر، «تسویف» که به معنای تأخیر در توبه و امروز و فردا کردن است، نکوهش شده است، چنان که در روایتی می خوانیم: «بیشترین ناله های اهل دوزخ از تسویف است».(2)

معنای لزوم فوری بودن توبه آن نیست که اگر کسی توبه را به تأخیر انداخت، توبه اش پذیرفته نشود؛ زیرا ثابت شده که زمان توبه گسترش دارد، ولی در این صورت، کسی که توبه را به تأخیر می اندازد، حکم عقل و شرع را نادیده گرفته و غفلت کرده است.

است، اگر حقیقت گناه به گونه ای باشد که در پرتو عمل یا عامل دیگری، خود به خود پاک شود، در این صورت، توبه لازم نخواهد بود و عامل دیگری اثرگذار است. برای مثال، در قرآن مجید آمده است ترک گناه کبیره مایه بخشودگی گناهان صغیره خواهد بود: «إِنْ تَجْتَنِبُوا کَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ؛ هر گاه گناهان بزرگی را که از آن نهی شده اید، ترک کنید، گناهان کوچک شما را می بخشیم». (نساء: 31)

اگر انسان، گناه کبیره را ترک کند، تقوای روحانی در وی ایجاد و تقویت می شود که آثار گناهان کوچک را از بین می برد؛ یعنی عامل آمرزش چنین گناهی، موجود است و توبه منتفی است.(1) البته روشن است گناه صغیره در صورتی که تکرار شود یا با بی اعتنایی و غرور و طغیان انجام گیرد، دیگر

صغیره نخواهد بود و به کبیره تبدیل می شود.

کند و دوباره توبه کند و از خدا آمرزش خواهد، چگونه است؟ حضرت فرمود: «هرگاه مؤمن به استغفار و توبه باز گردد، خداوند نیز به آمرزش او برمی گردد؛ زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است. توبه را می پذیرد و از کردارهای بد درمی گذرد. پس مبادا مؤمنان را از رحمت خدا ناامید سازی».(1)

اگر توبه با گناه دوباره باطل می شد، آن گاه ناامیدی وجود بندگان را فرا می گرفت که این امر با هدف تشریع توبه هم خوانی ندارد. ابوبصیر روایت می کند از امام صادق علیه السلام پرسیدم: کدام یک از ما می تواند توبه کند و دوباره به گناه باز نگردد؟ امام صادق علیه السلام در پاسخ فرمود: «خداوند از میان بندگانش، آن کس را که در فتنه گناه قرار می گیرد و بسیار توبه می کند، دوست می دارد».(2)

این درگه ما درگه نومیدی نیست

صد بار اگر توبه شکستی، باز آ

نصوح پرسیده شد. حضرت فرمود: «یعنی بنده از گناه توبه کند و سپس هرگز بدان باز نگردد».(1)

البته ممکن است با وجود عزم بر ترک گناه، فرد با وسوسه های شیطانی، دوباره مرتکب گناه شود، ولی با شکسته شدن توبه، توبه قبلی باطل نمی شود؛ چون در آن حالت، شرایط توبه فراهم بوده، ولی اگر در آن حال، وقت خاصی برای ترک گناه مشخص شود، توبه محقق نشده است.

مرتکب نشده است تا برای جبران آن توبه لازم باشد، ولی اگر گناه حق الناس باشد و فرد با کارهایی مانند دزدی و غصب به دیگران زیان رسانده، هر چند گناهی برای او نوشته نشده باشد، مدیون و ضامن است و باید از صاحب حق حلالیت بخواهد. بنابراین، اگر مالی که دزدیده یا غصب شده است، موجود باشد، باید آن را به صاحبش برگرداند و در صورتی که موجود نباشد، باید مثل یا قیمت آن را بپردازد و اگر صاحب حق مرده است، آن را به وارثانش بدهد و در صورتی که موفق به این کار نشد، عین آن مال را برای صاحب حق صدقه بدهد.(1)

است. در روایت ها آمده است حتی توبه قاتل پیامبر نیز پذیرفته می شود، چنان که در روایتی آمده است زنی خدمت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آمد و عرض کرد: زنی بچه خود را به دست خویش کشته، آیا توبه او پذیرفته می شود؟ حضرت فرمود:

سوگند به خدایی که جان محمد در قبضه قدرت اوست، اگر آن زن، هفتاد پیامبر را کشته باشد و پشیمان شود و توبه کند و خدای تعالی، صدق و راستی او را بداند، توبه اش را می پذیرد و از گناهانش می گذرد.(1)

در روایتی دیگر آمده است زهری بر اثر ارتکاب قتل، دچار اختلال روانی شده بود. خانواده اش او را به مکه آوردند. امام زین العابدین علیه السلام نزد او آمد و حالش را جویا شد. زهری گفت: فرماندار شهری بودم و خون بی گناهی را ریختم. این گناه بزرگ، مرا به این روز انداخته است. حضرت فرمود: «از گناه ناامیدی تو از رحمت الهی، بیش از ریختن خون بی گناهی می ترسم. دیه قتل را به وارث مقتول بده».(2)

خود بپردازد، [خداوند او را می بخشد؛] زیرا او (خدا) بخشنده و مهربان است.

امامان معصوم علیهم السلام نیز در روایت های بسیاری، چگونگی برخورد ما را با افراد توبه کار بیان کرده اند. امیرالمؤمنین علی علیه السلاممی فرماید:

سزاوار است کسانی که از عیوب، پاک و از آلودگی به گناه، سالم هستند، به گناه کاران ترحم کنند و خدا را سپاس گویند. سپاس، آنان را از پرداختن به عیب جویی دیگران باز می دارد. چگونه عیب جو، عیب برادر خویش را می گیرد و او را به بلایی که گرفتار شده است، سرزنش می کند؟ مگر به یاد پوششی که خداوند بر گناهان او افکنده، نیفتاده است و توجه ندارد که خداوند بر گناهی بزرگ تر که وی به سبب آن، بر دیگران عیب می گیرد، برای او پوشش افکنده است؟ چگونه دیگری را بر گناهی نکوهش می کند که خود همانند آن را مرتکب شده است؟ اگر به آن گناه آلوده نشده، شاید معصیت دیگری کرده که از آن بزرگ تر است.(1)

وقتی باید با گناه کاری که توبه نکرده است، به خوبی رفتار کرد و دیدی مثبت نسبت به او داشت، پس به طریق اولی، با گناه کاری که توبه کرده، باید برخوردی بزرگوارانه تر داشت. خداوند به فرد توبه کار علاقه و محبت دارد، چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آلهفرمود: «نزد خدا محبوب تر و گرامی تر از زن و مرد توبه کار نیست.»(2) پس وظیفه افراد جامعه با محبوب خدا مشخص است. آنان باید با آغوش باز و پر مهر خود، به پیشواز توبه کار بروند، چنان که رسول اکرم صلی الله علیه و آلهمی فرماید:

بر امت من لازم است به این حقوق چهارگانه توجه کنند: توبه کار را دوست بدارند؛ به ناتوان رحم کنند؛ نیکوکار را یاری رسانند و برای

ص: 157

گناه کار آمرزش بخواهند.(1)

امام صادق علیه السلام می فرماید:

هرگاه پروردگار به بنده ای اراده خیر کند، اگر گناهی انجام دهد، او را به بلا و معصیتی گرفتار می کند تا بفهمد که بر اثر گناه، [به این بلا] گرفتار شده است. پس آگاه شود و استغفار و توبه کند، ولی هرگاه به بنده ای

برای زشتی عملش، اراده شر کند، هرگاه گناهی از بنده سر زند، نعمت تازه ای به او می دهد تا استغفار را فراموش کند و به نعمت سرگرم شود. [ازاین رو،] گمان می کند این نعمت الهی، لطفی است که به او شده است و بر عصیان خود می افزاید و این معنای «استدراج» است که در قرآن مجید بیان شده است؛(1) یعنی اندک اندک و آهسته آهسته ایشان را می گیریم.(2)

برخورد کردند که گویی به زشتی کار خود به کلی ناآگاهند.(1)

بنابراین، کار زشتی که از روی هوا و هوس انجام گیرد، پس از ندامت و تحقق توبه، بخشوده می شود، ولی کاری که از روی عناد و لجاجت و تکبر، از انسان سر زند، مشمول رحمت بی کران الهی نمی شود؛ زیرا شخص لجوج هیچ گاه از کرده خود پشیمان نمی گردد. البته گاه اتفاق افتاده است که فردی لجوج، از عناد خود دست برداشته و در برابر حق، سر فرود آورده است. در این گونه مواقع، روشن می شود که عناد او از روی نادانی بوده است.(2)

شرط دوم برای پذیرش توبه، در نظر گرفتن زمان توبه است که در آیه 17 سوره نساء «ثُمَّ یَتُوبُونَ مِنْ قَرِیبٍ» به آن اشاره شده است. البته از این آیه که خداوند فرموده است: «وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتّی إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ؛ برای گروهی که کارهای زشت انجام می دهند و در لحظه ای که مرگ آنان فرا می رسد، توبه می کنند، توبه ای نیست» (نساء: 18)، می توان نتیجه گرفت که توبه، پیش از فرا رسیدن مرگ پذیرفته می شود. علامه طباطبایی رحمه الله با استفاده از آیه بیان شده می نویسد:

مراد از کلمه «قریب»، پیش از پیدا شدن علامت های مرگ است؛ منظور این است که گناه کار پیش از پیدا شدن علامت های آخرت و فرا رسیدن مرگ، توبه کند وگرنه فقط توبه فایده ای ندارد.(3)

امام صادق علیه السلام نیز در این باره می فرماید: «میان انسان و مرگ، قریب است. پس توبه ای مقبول است که پیش از یقین به مرگ انجام گیرد».(4)

شرط سوم برای قبولی توبه، جبران خطای گذشته و اصلاح خویش است. این

ص: 161

نکته، از آیاتی که توبه را مفید به اصلاح کرده است، استفاده می شود. برای مثال، خداوند در آیه ای می فرماید:

أَنَّهُ مَنْ عَمِلَ مِنْکُمْ سُوءًا بِجَهالَةٍ ثُمَّ تابَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَصْلَحَ فَأَنَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ. (انعام: 54)

هر کس از شما از روی نادانی، کار زشتی مرتکب شود، سپس توبه کند و کار نیکویی انجام دهد، در آن صورت، خداوند، آمرزنده و مهربان است.

علامه طباطبایی رحمه الله می نویسد:

مقید کردن توبه به اصلاح برای این است که دلالت کند توبه وقتی قبول می شود که از روی حقیقت و واقع باشد؛ زیرا کسی که حقیقتاً به سوی خدای سبحان بازگشت کرد و به وی پناه برد، هرگز خود را به پلیدی گناه آلوده نمی کند. این است معنای توبه، نه فقط اینکه بگوید: «أَتُوبُ إِلَی اللّه ِ»، اما در دل، همان آلوده ای باشد که بوده است.(1)

پیام آیه این است که پس از ندامت، باید در عمل، به جبران گناهان پرداخت. اگر حق اللّه از دست رفته است، واجبات الهی قضا شود و اگر حق الناس پای مال شده است، به نوعی جبران شود و رضایت صاحب حق به دست آید. البته باید به یاد داشت این سه عنصر، هر چند به عنوان شرایط قبولی توبه مطرح می شوند، در حقیقت، از عناصر تشکیل دهنده توبه حقیقی و نصوح به شمار می روند؛ یعنی اگر گناه از روی عناد صورت گیرد یا تا لحظه

مرگ به تأخیر افتاد یا جبران گذشته نشود و اصلاح صورت نگیرد، توبه حقیقی محقق نشده است.

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «آیا می دانید توبه کننده چه کسی است؟» گفتند: نه. حضرت فرمود:

ص: 162

هرگاه بنده ای توبه کند و دشمنانش را راضی نگرداند و بر عبادت خویش نیفزاید، همچنین لباس خود و دوستانش و نیز محل نشستن خود را تغییر ندهد و بستر و جای خوابش را عوض نکند و اخلاق و نیت هایش را دگرگون نسازد و دلش را نگشاید و دستش را باز نکند، همچنین آرزویش را کوتاه و زبانش را حفظ نکند و زیادی نیروی خود را از بدن نگیرد، توبه کننده نیست. اگر بدین ویژگی ها پایداری کند، توبه کار است.(1)

هر چند روایت بالا به بیان مرتبه عالی توبه اشاره دارد، ولی به هر حال، بیان کننده لزوم تغییر در حوزه اندیشه و عمل و جنبه های گوناگون شخصیتی و روش های زندگی توبه کننده است. بدون شرایط گفته شده، اصل تحقق توبه زیر سؤال می رود. ازاین رو، در روایت، از کلمه «لیس بتائب» استفاده شده است؛ یعنی شخصی که در عمل خود بازنگری نکند، توبه کار نیست، نه اینکه توبه صورت گرفته باشد، ولی مورد پذیرش حق تعالی نباشد.

در برخی از روایت ها نیز افزون بر سه اصل بیان شده، اموری تعریف شده که بیانگر مرتبه کامل توبه است. برای مثال، در روایتی آمده است امام علی علیه السلام از کسی که در حضورش به ظاهر استغفار کرد، ناراحت شد و به وی فرمود:

می دانی استغفار چیست؟ طلب آمرزش، درجه بلند مرتبگان است و تحقق آن، در گرو شش عمل است: از کارهای گذشته پشیمان شود؛ به ترک گناه در آینده تصمیم بگیرد؛ حقوق مردم را بپردازد، به گونه ای که هنگام دیدار پروردگار، حقی بر وی نباشد؛ هر واجبی که از وی فوت شده است، حق آن را به جای آورد؛ گوشت هایی را که بر اثر حرام بر اندامش روییده است، با اندوه آب کند تا آنجا که از نو گوشت بروید؛ به همان اندازه که شیرینی گناه را چشیده است، زحمت طاعت را بچشد.

ص: 163

آن گاه بگوید: «استغفراللّه».(1)

علامه مجلسی رحمه الله درباره این حدیث می نویسد:

به جز ندامت و عزم بر ترک گناه، شرایط دیگر نزد عموم دانشمندان علم کلام، از شرایط کمال توبه است، نه از شرایط آن.(2)

امام خمینی رحمه الله نیز دو مورد نخست را رکن و اساس توبه و مورد سوم و چهارم را از شرایط پذیرش توبه و مورد پنجم و ششم را شرط کامل شدن توبه برشمرده است.(3) استاد مطهری نیز همین نظر را دارد.(4)

با توجه به کلام علامه حلی در شرح تجرید درمی یابیم که امور بیان شده در حدیث، غیر از شرط اول و دوم، جزو ذات توبه و شرایط تحقق بخش اصل توبه نیستند تا اگر آنها انجام نگرفت، اصل توبه محقق نشده باشد، بلکه اینها اگر واجبند، واجبات مستقلی هستند. با ترک این امور، ترک، تکلیف جدیدی است و به اصل توبه مربوط نمی شود.(5)

ص: 164

2 و 3)

هر کس تقوا پیشه کند، خدا برای او، راه بیرون رفتن از گرفتاری ها را فراهم می سازد و او را از آنجا که خود حساب نمی کند، روزی می دهد.

همچنین در آیه ای دیگر آمده است: «وَ مَنْ یَتَّقِ اللّهَ یَجْعَلْ لَهُ مِنْ أَمْرِهِ یُسْرًا؛ هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند کارهای او را آسان خواهد کرد.» (طلاق: 4) در مقابل، اعمال زشت و ارتکاب به گناهان، برکت را از زندگی انسان دور می سازد و زندگی دنیوی و اقتصادی انسان را دست خوش انحطاط و رکود می کند و گرفتاری ها از همه سو به فرد و جامعه روی می آورد. امام صادق علیه السلام در این باره فرمود:

اَما اِنَّه لَیْسَ مِنْ عِرْقٍ یَضْرَبُ و لا نَکْبةٍ وَ لا صُداعٍ و لا مَرَضٍ اِلاّ بِذَنْبٍ و ذَلکَ قَولُ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتابِه: «ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدیکُمْ وَ یَعْفُو عَنْ کَثیرٍ».(1)

آگاه باشید، هیچ رگی زده نمی شود و هیچ زمین خوردن، بیماری و سردردی نیست، مگر اینکه به سبب گناهی پدید آمده است و این، همان کلام خداست که فرمود: «هر مصیبت که به شما می رسد، نتیجه کارهای شماست و خدا از بسیاری از آنها درمی گذرد».

امام رضا علیه السلام نیز می فرماید:

کُلَّما اَحْدَث العِبادُ مِنَ الذُّنوبِ ما لَمْ یَکُونوا یَعْلَمُونَ اُحْدِثَ لَهُم مِنَ الْبَلاءِ ما لَمْ یَکونُوا یَعْرِفونَ.(2)

هر چه بندگان خدا گناهی را مرتکب شوند که پیش تر انجام نمی دادند، برای آنها بلاهایی پدید خواهد آمد که پیش تر آن را نمی شناختند.

خداوند برای خارج شدن انسان از این بحران های روحی و روانی و اقتصادی،

ص: 166

احسان و نیکوکاری را پیشنهاد می کند و یاری خود را بهره نیکوکاران می داند و می فرماید: «إِنَّ اللّهَ مَعَ الَّذِینَ اتَّقَوْا وَ الَّذِینَ هُمْ مُحْسِنُونَ؛ خداوند با کسانی است که تقوا پیشه کردند و نیکوکارند.» (نحل: 128) خداوند راه بازگشت را به آدمی می آموزد و صالح شدن اعمال او را درخواست می کند تا آمرزش بی پایان خود را بهره او سازد. ازاین رو، می فرماید:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیدًا یُصْلِحْ لَکُمْ أَعْمالَکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ. (احزاب: 70 و 71)

هان ای گروه مؤمنان! تقوای الهی پیشه کنید و سخن متقن و محکم بگویید تا خداوند عمل شما را شایسته کند و گناهانتان را ببخشد.

هرگاه انسان، تقوا پیشه کند، در پرتو این تعالی از آتش و عذاب به دور خواهد ماند. خداوند رحیم در قرآن مجید به این حقیقت اشاره دارد و می فرماید: «ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا؛ سپس ما، پرهیزکاران را از دوزخ نجات خواهیم داد.» (مریم: 72) انسان های باتقوا، از حسن عاقبت و سعادت ابدی برخوردار خواهند شد و در بهشت جاویدان، در جوار رب العالمین، از نعمت های ویژه ای که خداوند برای آنها آماده ساخته است، بهره مند خواهند شد که خداوند خود می فرماید:

تِلْکَ الدّارُ اْلآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لایُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی اْلأَرْضِ وَ لا فَسادًا وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ. (قصص: 83)

این خانه آخرت را برای کسانی قرار دادیم که در زمین، خواستار برتری جویی، سرکشی، فساد و گناه نبودند و عاقبت از آن پرهیزکاران است.

یکی از سفارش های حضرت حق و پیامبران و امامان معصوم علیهم السلام و اولیای خدا، غنیمت شمردن فرصت به ویژه غنیمت شمردن عمر و زمانی است که در اختیار داریم. با بهره گرفتن از این فرصت است که می توان سیئات را به حسنات تبدیل کرد و زیبایی را به جای زشتی نشاند و نور را جانشین تاریکی کرد؛ زیرا اگر

ص: 167

فرصت از دست برود و پیک مرگ برسد، فرصتی برای توبه باقی نیست و پشیمانی سودی نخواهد داشت.

آن گاه که طلحه در جنگ جمل بر اثر تیر مروان بن حکم بر زمین افتاد و در حال جان دادن بود، چنین گفت: «بزرگی از بزرگان قریش را به بدبختی خود ندیدم.» طلحه وقتی از کارهای زشت و ناروای خود پشیمان شد که دیگر سودی نداشت و فرصت عمر از دست رفته بود و چراغ عمرش در حال خاموشی بود. او نخستین مردی بود که با امیرالمؤمنین علی علیه السلامبیعت کرد و چون امام علی علیه السلام با خواسته های نامشروعش موافقت نکرد و تحریک معاویه در او کارگر افتاد، پیمان امام علی علیه السلام را شکست و به شقاوت دنیا و آخرت گرفتار شد.

همسران نوح و لوط علیهماالسلام نیز با شوهران خود به مخالفت برخاستند و تا پایان عمر به مخالفت و گناهان خود ادامه دادند و هر دو با محکوم بودن به عذاب حق، از دنیا رفتند. در مقابل، آسیه، همسر فرعون فرصت را غنیمت شمرد و خواسته حق را بر خواسته شوهرش مقدّم داشت. ازاین رو، به خشنودی خدا و نعمت ابدی بهشت رسید.

خدیجه علیهاالسلام نیز فرصت را غنیمت شمرد و با جان و مال، در راه پیامبر فداکاری کرد و به سعادت دنیا و آخرت رسید. اقوامش، پس از ازدواج وی با پیامبر، با او قطع رابطه کردند، ولی خدیجه رابطه اش را با خدا محکم تر ساخت و از این رهگذر، به سعادتی جاودانی رسید. همچنین حر بن یزید ریاحی، اندک فرصت باقی مانده از عمر خویش را غنیمت دانست و از این فرصت، سود و خوش بختی ابدی را نصیب خود کرد.

آری، هر کس فرصت را اگر چه کم باشد، غنیمت شمارد، نور الهی بر قلبش می تابد و او را به راستی رهنمون خواهد ساخت. آنجاست که باید گفت: «آن نور هدایت که در دل سالک سبیل حق برافروخته شده است، اختیار همه حواس را به

ص: 168

دست گرفته، چنان که گوش را از وارد شدن هر صدا و سخنی جز نغمه الهی و سخن حق باز می دارد؛ ذایقه را از چشیدن طعم هرگونه حرامی ممنوع می سازد؛ چشم را از لمس کردن نمودهای واقعیات هستی که مانند دست مالیدن کوران بر سطح اجسام است، جلوگیری می نماید. نگاه عارف ربانی در حقیقت، پیش از آنکه با نورفیزیکی برای دیدن نمودهای هستی ارتباط برقرار کند، با نور هدایت درونی اشباع می شود و به وسیله همان نور، نخست، شکوه و جلال هستی وابسته به هستی آفرین را می بیند، سپس با نورفیزیکی، نمودهای اجزای هستی را.

سالک سبیل حق، بر زندگی می نگرد، نه مانند سایر زندگان که رویدادهایی را لمس می کنند و با هدف گیری لذت جویی و خودخواهی، آنها را برای خود تنظیم می نمایند و در پایان کار هم به شدت پشیمان شده، فریاد می زنند: وای که چیزی ته بساط نماند و دیگر امیدی به خویش و بیگانه نیست!

صاحب نور هدایت، با اِشراف به معنای حیات وابسته به هستی بزرگ که با آهنگ ربانی روانه هدف اعلای خود می باشد، به حیات می نگرد. از قناعت به شناخت محدود از ظاهر زندگی، بیزار شده و به اعماق و اسرار حیات وارد می شود و با آن بینایی که به دست آورده، لحظات آن را سپری می نماید. این بینایی است که او را به ذکر دایمی خداوندی وادار می کند. حتی می توان گفت لحظه ای در غفلت از خدا به سر نمی برد.

آیا یک انسان آگاه از اهمیت هستی خود، می تواند در غفلت از خویشتن به سر ببرد؟ معنای غفلت از خویشتن، از یک نظر، مساوی کاهش و نقص شخصیت، به همان اندازه غفلت می باشد.(1)

ص: 169

ص: 170

کتاب، 1382.

19. شیرازی، رضا، قصه های عطار، تهران، نشر دانش آموز، 1377.

20. صدر، رضا، پیشوای شهیدان، قم، 1355.

21. طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، قم، دارالکتب الاسلامی، 1383 ه- . ق.

22. --------------------- ، تفسیر المیزان، ترجمه: سید محمدباقر موسوی همدانی، انتشارات محمدی، 1363.

23. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1365.

24. --------------------- ، مکارم الاخلاق، بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1261.

25. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، نجف، دارالکتب الاسلامیه، 1375.

26. --------------------- ، امالی، بیروت، دارالثقافه، 1414 ه- . ق.

27. فاطمی، سید احمد، به سوی سعادت، تدوین: سید میر احمد فقیه نی ریز، دارالهدی، چاپ اول، 1379.

28. فلسفی، محمدتقی، کودک از نظر وراثت و تربیت، تهران، هیئت نشر معارف اسلامی، 1353.

29. فیض الاسلام، علی نقی، ترجمه صحیفه سجادیه، تهران، رودکی، 1377.

30. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر صافی، تهران، صفا، 1405 ه- . ق.

31. --------------------- ، محجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، بی جا، دفترانتشارات اسلامی، بی تا.

32. قمی، شیخ عباس، سفینة البحار و مدینه الحکم و الآثار، قم، مؤسسه انتشارات فراهانی، 1373.

33. کاشانی، فتح بن شکرالله، منهج الصادقین، تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، علمیه اسلامیه، 1363.

34. کاشانی، ملا فتح الله، منهج الصادقین، کتاب فروشی اسلامیه، چاپ دوم.

35. کلینی، ابوجعفر محمد بن یعقوب، اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1388 ه- . ق.

ص: 172

36. --------------------- ، ترجمه اصول کافی، مترجم: جواد مصطفوی، تهران، بنیاد رسالت، 1364.

37. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، مکتبه الاسلامیه، 1397 ه- . ق.

38. --------------------- ، مشکاة الانوار، تهران، میقات، 1371.

39. محمد بن عبداللّه، نهج الفصاحة، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، تهران، جاویدان، بی تا.

40. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخی، قم، بی نا، 1379.

41. مصباح یزدی، محمدتقی، ره توشه، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمه الله، 1375.

42. راشدی، لطیف، داستان های معنوی، تألیف: لطیف راشدی، تهران، انتشارات تحول آفرین، 1381.

43. --------------------- ، گفتارهای معنوی، انتشارات صدرا، 1363.

44. مظاهری، حسین، جهاد با نفس، قم، انجمن اسلامی معلمان قم، 1363.

45. مکارم شیرازی و همکاران، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1372.

46. ملکی تبریزی، حاج میرزا جوادآقا، رساله لقاء الله، تهران، فیض، 1368.

47. موسوی خمینی رحمه الله، سید روح الله، اربعین، تهران، اطلاعات، 1365.

48. --------------------- ، چهل حدیث، تهران، مرکز نشر فرهنگی رجا، بی تا.

49. مهدوی کنی، محمدرضا، نقطه های آغاز در اخلاق عملی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1371.

50. میبدی، احمد بن محمد، تفسیر کشف الاسرار، تهران، امیرکبیر، 1361.

51. نراقی، احمد بن محمد مهدی، معراج السعاده، تهران، پیام آزادی، 1378.

52. --------------------- ، جامع السعادات، تحقیق: محمد کلانتر، نجف، منشورات جامعیة النجف الدینیه، 1383 ه- . ق.

53. نراقی، مهدی بن ابی ذر، علم اخلاق اسلامی، تهران، حکمت، 1363.

54. نوری طبرسی، حسین، مستدرک الوسائل و متسنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1408 ه- . ق.

55. ورام، مسعود بن ابی فراس بن حمدان، تنبیه الخواطر، بی جا، بی نا، بی تا.

ص: 173

56. ورام، مسعود بن عیسی، مجموعه ورام، «آداب و اخلاق در اسلام»، ترجمه: محمدرضا عطائی، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1375.

57. ابن بابویه قمی (صدوق)، ابوجعفر محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین، بی تا.

ص: 174